Aýǵanstan – burynǵy qaýipter men jańa syn-qater toǵysynda
Burynǵy úkimettiń sheteldik banktik shottary buǵattalǵan kúıinde qalyp otyr, el gýmanıtarlyq jáne áleýmettik-ekonomıkalyq daǵdarys jaǵdaıynda, osynyń saldarynan jergilikti ekstremıstik jáne terrorıstik toptardyń yqpaly kúsheıip keledi. QazAqparat reseılik sarapshylarmen birlesip, Aýǵanstanda qalyptasqan ahýaldy taldap, Qazaqstan men postkeńestik keńistikke tónetin yqtımal qaterler men Aýǵanstan tóńiregindegi ahýalǵa boljam jasap kórdi.
Talıban lagerindegi alaýyzdyq
Bılikke oralǵan soń (buǵan deıin talıbandar 1996 jyldan 2001 jylǵa deıin el basqarǵan) jańa basshylyq ınklıýzıvti úkimet qurý qajettiligine qatysty halyqaralyq qoǵamdastyq usynystaryna oń qabaq tanytty, áıelderdiń quqyqtaryn, ulttyq azshylyqtardy jáne bilim berý reformalaryn qamtamasyz etýge qyzyǵýshylyq tanytty. Alaıda, ýaqyt kórsetkendeı, Talıbannyń kóptegen ýádeleri deklaratsııa deńgeıinde qaldy jáne olar jarııalaǵan «Aýǵanstan Islam Ámirligin» qurý protsesi ishki jáne syrtqy sıpatta úlken qıyndyqtarǵa tap boldy.
Búgingi tańda «Talıban» eldiń barlyq derlik aýmaǵyn baqylaıdy jáne óz bıligin barlyq deńgeıde nyǵaıtýdy jalǵastyrýda. Talıbanǵa qarsy bytyrańqy narazylyq qazirgi Úkimetpen ashyq kúresýge daıyn emes jáne is júzinde eldegi jaǵdaıǵa aıtarlyqtaı áser etpeıdi. Alaıda, Talıban úshin mańyzdy másele – eldiń áleýmettik-ekonomıkalyq múshkil jaǵdaıy, burynǵy basshylyqtyń buǵattalǵan shottarynyń qoljetimsizdigi, sondaı-aq halyqaralyq terrorıstik uıymdardyń yqpalynyń keńeıýi.
RǴA Álemdik ekonomıka jáne halyqaralyq qatynastar ınstıtýty Taıaý Shyǵys zertteýler ortalyǵynyń kishi ǵylymı qyzmetkeri Ilıa Zımınniń aıtýynsha, Aýǵanstandaǵy búgingi jaǵdaı – baıaý ósip kele jatqan turaqsyzdyq. Bul eń aldymen, bılik ókilderiniń ókilettikterin bólý erekshelikterine baılanysty.
Osylaısha «Talıban» qozǵalysynyń jetekshisi, «Aýǵanstan Islam Ámirliginiń» ámiri retinde jarııalanǵan Haıbatýlla Ahýndzada áli kúnge deıin belgisiz saıası fýnktsııasy bar belgisiz tulǵa bolyp qalyp otyr.
«Ony bizge eshkim kórsetken joq. Meniń oıymsha, eger bul adam osy laýazymǵa ıe bolsa, onda bul aldyńǵy «Talıban» basqarýshylarynyń eski býynyn bildiretin ujymdyq shýra bolýy múmkin (arab tilinen aýdarǵanda «keńes» – red.)» - deıdi sarapshy.
«Ámirliktiń» úkimetinde qyzmet etetin birqatar basqa fýnktsıonerler de eldegi protsesterge aıtarlyqtaı úlken yqpalyn kórsetýde. Biraq olardyń syrtqy jáne ishki saıasattyń baǵyttaryn qurý tásilderi alýan túrli, bul óz kezeginde «Talıbannyń» óz ishinde qaıshylyqtar týdyrady.
«Qazir «Talıban» ishindegi elıtalardyń eki toby arasyndaǵy alaýyzdyq jıi aıtylady. Olar – jańa býyn nemese modernıster jáne «Talıbannyń» alǵashqy bıliginde bolǵan eski talıbandar. Yqpaldy personal qatarynda jas býyn ókili – Qorǵanys mınıstri, Mýlla Omar qozǵalysynyń negizin qalaýshynyń uly, Mýlla Mohammad ıAkýb, ekinshisi – «Hakkanı jelisiniń» qazirgi basshysy, Іshki ister mınıstri Sıradjýddın Hakkanı, sondaı-aq Premer-Mınıstrdiń orynbasary Mýlla Abdýlanıı Baradar bar», - dep atap ótti Ilıa Zımın.
Sarapshynyń aıtýynsha, atalǵan basqarýshylar jelisi boıynsha odan ári bóliný «Talıban» ishindegi tóńkeriske, eń nashar jaǵdaıda – áskerı qaqtyǵysqa ákep soǵýy múmkin. Buǵan Islam memleketi terrorıstik uıymynyń jergilikti fılıalynyń (DAISh, Qazaqstanda tyıym salynǵan –red.) artyp kele jatqan yqpaly da áser etedi. Terrorıster tarapynan materıaldyq qoldaý tapqan bul uıym Aýǵanstannan tys jerlerde de, jergilikti turǵyndar arasynda da kóp qoldaýǵa ıe bolýda.
Syn-qaterler ózgerissiz qalýda
Postkeńestik elder úshin Aýǵanstan aýmaǵynan keletin negizgi qaýipter terrorıstik belsendilikpen, dinı ekstremızm ıdeıalarynyń eksportymen, esirtki óndirisi men tranzıtimen, zańsyz kóshi-qon jáne bosqyndardyń yqtımal aǵymymen baılanysty.
RF Aımaqtyq máseleler ınstıtýtynyń bas dırektory Dmıtrıı Jýravlev Aýǵanstandaǵy qazirgi ahýaldy eskerip, syn-qaterler uzaq merzimdi perspektıvada saqtalady dep sanaıdy.
«Biraq qazir tálipterdiń kózqarasy birshama ózgerdi. Olar jumys isteıtin ónerkásibi bar turaqty memleket qurýǵa kóbirek qyzyǵýshylyq tanytady, dál osy negizde Islam memleketi terrorıstik uıymymen kelise almaıdy, óıtkeni bul uıym úzdiksiz revolıýtsııany, al tálipter – elinde tártip bolǵanyn qalaıdy», - dep túsindirdi Dmıtrıı Jýravlev.
Onyń pikirinshe, Aýǵanstandaǵy halyqaralyq terrorısterdiń salystyrmaly túrde erkin júrýinen sodyrlar men ýaǵyzshylardyń Ortalyq Azııa elderine jáne basqa postkeńestik memleketterge ený qaýpi saqtalady.
«Tálipter arasynda Orta Azııa elderiniń tıtýldy ulttarynyń ókilderi bar, olardy etnıkalyq otanynda ońaı biriktirýge bolady. Talıban áli de jartylaı zaıyrly, al «Islam memleketi» – dinı uıym jáne olar Ortalyq Azııaǵa, ásirese Ózbekstan men Qazaqstanǵa ózderiniń ıdeologııalyq qurylymdaryn tarata alady, bul óte qaýipti bolýy múmkin», – dep qorytyndylady ol.
Jalpy sarapshylardyń pikirinshe, ınfıltratsııa qaýpi tek «Islam memleketi» uıymynan («Vılaıat Horasan» IM Aýǵan tarmaǵy) ǵana emes, Shyǵys Túrkistan ıslam qozǵalysy, Ózbekstan ıslam qozǵalysy jáne «Jamaat Ansarýlla» toby sııaqty basqa da birlestikterden týyndaıdy (bul uıymdardyń barlyǵyna Qazaqstanda tyıym salynǵan – red.).
Barlyq stsenarıı bolýy múmkin
RǴA Álemdik ekonomıka jáne halyqaralyq qatynastar ınstıtýty Taıaý Shyǵys zertteýler ortalyǵynyń basshysy Irına Zvıagelskaıa Aýǵanstandaǵy ahýaldyń damý boljamdary týraly aıtyp, birqatar negizgi faktorlarǵa nazar aýdardy, olardyń arasynda: «Talıbannyń» qalypty jáne radıkaldy qanattary arasyndaǵy shıelenisterdiń kúsheıýi, eldegi áleýmettik-ekonomıkalyq jaǵdaı jáne bıliktiń el qurylysy máselelerine kózqarastary bar.
«Basqarýshy elıta ishindegi jaǵdaı týraly, bul qaıshylyqtardyń qanshalyqty aýyr bolatyny jáne olardyń qandaı turaqsyzdandyrý áseri bolatyny týraly másele túsiniksiz bolyp qala beredi, – dep atap ótti zertteý ortalyǵynyń jetekshisi. - Barlyǵyn tolǵandyratyn ekinshi suraq, múmkin tipti birinshisi – Aýǵanstandaǵy áleýmettik-gýmanıtarlyq jaǵdaı nasharlap keledi, adamdar is júzinde kedeılenýde. Bul, árıne, mıgratsııa tolqyndaryn týdyrýy múmkin».
«Óz ýaqytynda Ortalyq jáne Ońtústik Azııa arasyndaǵy logıstıkalyq baılanysqa baǵyttalǵan kóptegen jobalar ázirlendi jáne olardyń barlyǵy Aýǵanstan arqyly salynýda. Nátıjesi qalaı bolady, Aýǵanstan bıligi buǵan qanshalyqty qyzyǵýshylyq tanytady jáne olar qaýipsizdikti qamtamasyz ete ala ma – bul suraqtardyń jaýaby joq. Munda kóp nárse Aýǵan bıliginiń saıasatyna baılanysty», - deıdi Irına Zvıagelskaıa.
«Meniń oıymsha, búgingi kúni eshqandaı jaǵymsyz stsenarıılerdi joqqa shyǵarýǵa bolmaıdy. Eń bastysy, Aýǵanstannyń qazirgi basshylyǵy ázirge zamanaýı memlekettik qurylysqa baǵyttalǵan joq. Onyń bar is-áreketi orta tapqa, bilimdi adamdarǵa qarsy. Adamı kapıtaldy quraıtyn azamattar toby tarylyp keledi. Aýǵanstannyń bolashaǵy týraly aıtqanda osyǵan nazar aýdarý kerek», – dep qorytyndylady sarapshy.
Halyqaralyq kómek Aýǵanstanǵa múmkindik retinde
Aýǵanstannyń janjaldan keıingi qalpyna kelýin halyqaralyq qoǵamdastyqtyń, ásirese aımaq elderiniń kómeginsiz elestetý múmkin emes. Jergilikti úkimetti tartý jumystaryn jalǵastyrý kópjaqty jáne ekijaqty baılanystardy, turaqty jumys isteıtin dıalogtyq ınklıýzıvti alańdardy qurýdy jáne gýmanıtarlyq kómek kórsetýdi kózdeıdi.
«Aýǵanstan jaǵdaıynda ekijaqty format óte mańyzdy. Bul eń aldymen, Aýǵanstannyń kórshilerine qatysty, óıtkeni kezdesýler men keıbir naqty máselelerdi egjeı-tegjeıli talqylaý kópjaqty kezdesýlerde árdaıym múmkin bola bermeıdi. Halyqaralyq talaptardy oryndaý týraly sóz bolǵanda, kópjaqty formattar tıimdirek bolady, biraq naqty nárseler men kelisimder ekijaqty suranysqa ıe bolady», – deıdi Irına Zvıagelskaıa.
RǴA Álemdik ekonomıka jáne halyqaralyq qatynastar ınstıtýty Taıaý Shyǵys zertteýler ortalyǵynyń kishi ǵylymı qyzmetkeri Ilıa Zımınniń pikirinshe, jaqyn arada Aýǵanstan bıligimen barlyq yntymaqtastyq gýmanıtarlyq kómek, saýdany damytý (azyq-túlik jáne energııa jetkizilimderi) jobalaryna saıady. Alaıda, jaqyn arada iri ınfraqurylymdyq jobalardy iske qosý nemese «Talıbannyń» halyqaralyq alańdarǵa qatysý múmkindigi týraly aıtýǵa erte.
Kórsetilgen baǵalaýǵa súıene otyryp, qazirgi jaǵdaıda halyqaralyq deldaldar úshin Aýǵanstanda bolyp jatqan saıası jáne áleýmettik-ekonomıkalyq protsesterdi obektıvti baǵalaý jáne tıimdi úılestirilgen sharalar qabyldaý mańyzdy degen qorytyndy jasaýǵa bolady. Sonymen qatar, Aýǵanstannyń qazirgi basshylyǵyn memleket qurylysyna jáne halyqtyń áleýmettik-ekonomıkalyq jaǵdaıyn jaqsartýǵa baǵyttalǵan qozǵalysty qamtamasyz etetin birlesken dıalogqa tartý qajet.
Qazaqstan óz kezeginde Aýǵanstan boıynsha kópjaqty kelissózder protsesterine, onyń ishinde BUU platformasynda, Máskeý formaty sııaqty óńirlik bastamalar sheńberinde, sondaı-aq qaýipsizdik keńesteriniń hatshylary men aýǵan problematıkasy jónindegi ulttyq qaýipsizdik jónindegi keńesshiler deńgeıindegi kezdesýlerge belsendi qatysady.
Sonymen qatar, Astana búginde Aýǵanstanmen saýda-ekonomıkalyq baılanystardy arttyrýǵa kúsh salyp, gýmanıtarlyq baǵdarlamalar aıasynda qajetti azyq-túlik kólemin baǵyttap, bilim berý jáne densaýlyq saqtaý salasy boıynsha ózara is-qımyl men kómekti, eldi janjaldan keıingi qalpyna keltirýge tikeleı úles qosýdy qamtamasyz etýde.
Mundaı kópjaqty jáne ekijaqty ózara is-qımyldyń tıimdiligi, ásirese bizdiń óńir elderi úshin, Aýǵanstanǵa álemdik qoǵamdastyqta laıyqty oryn alýǵa septigin tıgizedi. Eldiń qazirgi basshylyǵy qandaı joldy tańdaıdy jáne búgingi syn-qaterlerdi eńsere ala ma, óziniń dinı dogmalary beıbit ómir súrý jáne búkil Aýǵan halqynyń ıgiligi úshin údemeli áleýmettik-ekonomıkalyq damý qaǵıdattarymen teńestiriletin strategııalyq kózqarasyn tujyrymdaı ala ma degen suraq ashyq kúıinde qalady.
