Aýǵan kartseri: Talıban nege áıelderdi adam quqyǵynan aıyrdy
ASTANA. KAZINFORM – 2021 jyly Talıban rejımi bılikke kelgennen beri Aýǵanstandaǵy áıelderdiń quqyqtary júıeli túrde shekteldi. Osy ýaqyt ishinde olar qyzdar men áıelderdi mektepke, ýnıversıtetke, sport zalyna, qoǵamdyq saıabaqqa barý, sondaı-aq úkimettik emes uıymdarda jumys isteý quqyǵynan aıyrdy. Barlyq sulýlyq salondary jabyldy. Búginde Aýǵanstandaǵy áıelder tek kóz sańylaýyn qaldyryp, qalǵan denesi tolyǵymen kıimmen jabylýy tıis. Sonymen qatar, er týysy ilespese, 72 km-den astam júrýge quqyǵy joq. Jaqynda olarǵa kópshilik aldynda daýystap sóıleýge tyıym salyndy. Kazinform Aýǵanstandaǵy áıelderdiń qandaı sebeppen qarapaıym adam quqyqtarynan aıyrylǵanyn zerttep kórdi.
Aýǵanstan týraly sóz bolǵanda halyqaralyq qaýymdastyqty mazalaıtyn eki kúrdeli másele bar. Bul – ınklıýzıvti Úkimettiń máselesi, ıaǵnı ulttyq azshylyqtyń quqyqtaryn esepke alý mehanızmi jáne Talıbannyń áıelderge qatysty saıasaty. Alǵashqy suraqty qoǵam bolyp talqylaýǵa bolar, biraq Talıbannyń áıelderge degen kózqarasy qazirgi álem úshin, sonyń ishinde musylman elderi úshin tym jaǵymsyz bolyp bara jatqandaı.
Talıban tarazysy
Talıban áleýmettik-saıası uıymnyń prıntsıpteri boıynsha ótkendi «jańǵyrtyp», musylman qaýymdastyǵyn quryp jatyr. Olar ózderiniń áreketin memlekettik qurylymnyń zamanaýı modelderine qaraǵanda qoǵamnyń múddelerine sáıkes keledi dep sanaıdy. Bul týrasynda Talıban ıdeologııasy «Musylman baýyrlar» qozǵalysynyń tujyrymdamasynan erekshelenedi. Búginde olarǵa Palestınadaǵy «Hamas» qozǵalysy, sondaı-aq Túrkııadaǵy Rejep Taıyp Erdoǵannyń «Ádilet jáne damý» partııasy ıdeologııalyq turǵydan jaqyn.
Jalpy alǵanda, mundaı ıdeologııa musylman qaýymynyń bastapqy ıdeologııalyq negizine súıenetin, biraq memlekettik ınstıtýttar men onymen baılanysty belsendilikten bas tartpaıtyn ádil Islam qoǵamyna sáıkes keledi. Sondyqtan olar úshin bilim berý, onyń ishinde áıelder men olardyń saıası belsendiligi de mańyzǵa ıe.
Bul tásildi belgili bir dárejede otarshyldyq kezinde musylman qoǵamyndaǵy ıdeıalardyń damýymen baılanystyrýǵa bolady. Sodan keıin ıslamdaǵy modernıstik qozǵalystar eýropalyqtarmen salystyrǵanda musylman qoǵamdarynyń básekege qabilettiligin arttyrýǵa shaqyrdy. Olardyń ishindegi eń tanymaldary jas túrikter, jas aýǵandyqtar jáne t.b. ıslam qoǵamynda konservatıvti ustanymdy ustaǵandar boldy. Modernıster eýropalyqtarǵa teń sapaly bilim berýdi jaqtady. Konservatorlar dástúrli medreseler men maktabtardy qoldady.
Biraq kez-kelgen ıdeologııa qoǵamnyń áleýmettik uıymyna negizdelgen. Sondyqtan shartty modernıster ádette qalalardyń turǵyndary jáne jergilikti elıtanyń turǵyndary ekenin atap ótken jón. Sondyqtan ýrbanızatsııa teorııalyq turǵydan modernıstik tendentsııalardy kúsheıtýi kerek. Mysaly, Aýǵanstan koroli 1919-1929 jyldar aralyǵynda Amanýlla han Kabýldyń janynda jańa eýropalyq qala salǵysy keldi. Ony modernızatsııalaýǵa degen umtylysy úshin dástúrli konservatorlar qulatty.
Aýǵanstanda 1970-1990 jyldary modjahedterge «Musylman baýyrlarǵa» ıdeologııalyq turǵydan jaqyn uıymdar úlken áser etti. Bul, eń aldymen, Gúlbeddın Hekmatıardyń «Hezbe-ı Islamı» partııasy jáne Býrhanýddın Rabbanıdiń «Djamıat-ı ıslamı» partııasy ekeni sózsiz. Sońǵysyna Ahmad Shah Masýd pen Ismaıl han kirdi. Biraq olar etnıkalyq prıntsıp boıynsha bólindi. Pýshtýndar Hekmatıardyń aınalasyna, al tájikter Rabbanıdiń aınalasyna jınaldy. Sodan keıin olardyń arasynda soǵys bastaldy.
Sonymen qatar, Aýǵanstannyń soltústiginde Abdýl Rashıd Dýstýmnyń «Djýmbısh - ı Mıllı» shartty zaıyrly partııasy boldy. Munda kóbine Kabýldan qashyp ketkender jınaldy. Ońtústik Aýǵanstanda negizinen dástúrshilder, sonymen qatar ıdeologııalyq jaǵynan salafıtterge jaqyn qozǵalystar boldy. Olar Parsy shyǵanaǵyndaǵy arab elderiniń qoldaýyna ıe edi.
Munyń bári Aýǵanstanda 1992 jyldan keıin memleket pen onyń ınstıtýttarynyń daǵdarysy paıda boldy deýge dálel. Kez-kelgen memleket áli de bilim berýmen, ártúrli mamandardy, sonyń ishinde armııany daıarlaýmen aınalysýy kerek. Din salasynda túbegeıli sheshimder memlekettik qurylymǵa óz áserin tıgizbeı qoımaıtyny anyq.
Tyıym hám qıyn taǵdyr
Buǵan deıin Saýd Arabııasyndaǵy áıelder janynda er adam bolmasa kólik júrgize almaı, tipti, úıden shyǵa almady. Qazirgi patsha Salman men onyń uly Muhammed ben Salmannyń tusynda mundaı shekteýler joıyldy. 2018 jyly bılik mindetti túrde hıdjab, paranja, býrka kııýdi toqtatty. 2019 jyly áıelder áskerde qyzmet etý quqyǵyna ıe boldy. 2022 jyly fýtboldan áıelder quramasy quryldy. 2023 jyly Saýd Arabııasy Raıan Barnavıdi ǵaryshqa jiberdi. Biz az ýaqyt buryn ǵana ıslam álemindegi dinı shekteýler turǵysynan eń qatal el, bılikke kelgen vahhabızmniń otany týraly aıtyp otyrmyz. Munda Aýǵanstannan aıyrmashylyǵy, áıelder óz elinde bylaı tursyn, shetelde bilim ala alady. Dese de, shetelge barý úshin olarǵa er adamnyń týysynyń ruqsaty qajet.
Iá, Talıbannyń áıelderge qatysty saıasatynyń qubylysy kóptegen musylman halqyn áli kúnge deıin tań qaldyrady. Islam Konferentsııasy uıymy ókilderi Kandagardaǵy kezdesýde Talıbanǵa sharıǵattyń qaı tarmaǵynda áıelderge bilim berýge tyıym salynǵanyn kózge shuqyp kórsetýdi surady. Olar Talıbannyń bul máselege qatysty qatań ustanymynyń nemen baılanysty ekenin bilgisi keldi. Onyń túpki maqsaty sharıǵatqa, saıası nemese áleýmettik sátterge negizdelgen be? Kabýldaǵy bılik ókilderi bul resmı ustanym emes, ýaqytsha shara ekenine nazar aýdardy. Kandagar men Kabýl arasynda ıdeologııalyq sátterde belgili bir aıyrmashylyq bar dep sanalady. Kabýldaǵy sheneýnikter halyqaralyq qaýymdastyqpen qarym-qatynas týraly oılanýy kerek. Talıban kóshbasshysy Mýlla Haıbatýlla Ahýndzadanyń jaqtastary jıylǵan Kandagarda ıdeologııaǵa kóbirek kóńil bólingeni anyq.
Biraq ıdeologııa turǵysynan da suraqtar az emes. Sebebi, Talıban ıslamnyń deobandalyq nusqasyna súıenedi. Bul otarshyldyq kezinde Brıtandyq Úndistanda paıda bolǵan dinniń qatań nusqasy. Biraq jas túrikter sııaqty modernısterden aıyrmashylyǵy, deobandı dástúrli konservatıvti maǵynada Islam erejelerin barynsha saqtaýdy talap etti.
Deobandıler de Soltústik Úndistannan Soltústik Kavkazǵa deıingi úlken aımaqtyń barlyq jerindegideı hanafı mazhabyn ustanady. Aıtpaqshy, Pákistanda musylmandardyń jartysyna jýyǵy deobandıge, ekinshi jartysy barelvıdiń qalypty qozǵalysyn qoldaıdy. 1980 jyldary olar tipti Pákistan qalalarynyń kóshelerinde bir-birimen soǵysqan. Pákistandaǵy medreselerdiń kóp bóligi deobandııa ıslamyna jatady. Onda, shyn máninde, talıbandar oqydy.
Biraq, Pákistanda áıelderdiń bilim alýyna qatysty kórshiles Aýǵanstandaǵy Talıban tusyndaǵydaı qatań tájirıbe joq. Synshylar deobandııalyq saıası qozǵalystar Pákistanda bılikte emes dep aıtýy múmkin. Olardyń «Djamıat - ı ýlema ıslamı» saıası partııasy bolsa da. Sonymen qatar, Pákistannyń «Tehrık-ı Talıban» radıkaldy toby Deoband ıdeologııasyn ustanady dep sanalady. Pákistan armııasy sońǵysymen kúresip jatyr. Degenmen, basty sebep Pákistanda ártúrli radıkaldy qozǵalystardyń bılikke kelýine jáne óz baǵdarlamasyn júzege asyrýǵa tyrysýyna múmkindik bermeıtin kúshti memlekettik ınstıtýttardyń bolýymen baılanysty. Sondyqtan, teorııada Pákistandaǵy Deoband medreselerinde qoǵam ómirine qatysty ár túrli kózqarastardy úıretýge bolady. Biraq olardyń ol kózqarastardy júzege asyrýǵa múmkindigi joq.
Talıbannyń ereksheligi – olar sońǵy 40 jyl ishinde daǵdarysqa ushyrasa da, memlekette bılikke keldi. Biraq, olar qoǵam ómirin uıymdastyrýǵa erekshe jáne arhaıkalyq kózqarastary bar negizinen dinı uıym bolyp qala berdi.
1996 jyly Talıban bılikke alǵash ret kelgen kezde Aýǵanstanda azamattyq soǵys boldy. Olardy konservatıvti din basylary qoldady, biraq pýshtýnnyń ońtústigindegi kóptegen taıpalar olarǵa qarsy boldy. Sebebi Talıban olardyń táýelsizdigin shekteýge tyrysty. Biraq Talıban árqashan Pákistannyń soltústik-batys shekara provıntsııasynan myńǵa jýyq deobandalyq medreselerdiń stýdentterine súıendi. Olar negizinen keńes shapqynshylyǵy kezindegi bosqyndar lagerlerinen shyqqan on myńdaǵan pýshtýn boldy. Olar burynǵy áleýmettik baılanystaryn joǵaltty jáne olardyń negizgi sáıkestigi dinı qaýymdastyqpen baılanysty boldy. Tıisinshe, olar molda basqaratyn qoǵam qurýdyń ıdealıstik baǵdarlamasy úshin kúresti. Bul ıdealıstik baǵdarlamanyń bir bóligi áıelderge qatysty shekteý saıasaty boldy.
Talıbandar negizinen pýshtýnnyń ońtústigi men ońtústik-shyǵysynan shyqqan. 1970-1980 jyldary olar Kabýldan kelgen modernıstik azamattardyń, ásirese KSRO-nyń artynda turǵan kommýnısterdiń saıasatymen betpe-bet kelýge májbúr boldy. Olar qarýdyń kómegimen progress qundylyqtaryn júktedi. Tipti, olardyń kópshiligi pýshtýn tilinde sóılegen joq.
Kez-kelgen modernısterden jáne kez-kelgen bilimdi azamattardan bas tartý keńestik ýtopııalyq baǵdarlamany júzege asyrǵan jyldary Aýǵanstannan Pákistanǵa qashyp ketken aýyl jastarynyń kózqarastarynyń bir bóligi boldy. Sondyqtan olar darı tildi Kabýlǵa, sodan keıin Aýǵanstannyń soltústigindegi basqa darı tildi qalalarǵa kirgende, olardyń ómir saltyna degen teris kózqarastaryn bildirdi. 2001 jylǵa deıin tájikter, ózbekter jáne hazarlar quramalarymen azamattyq soǵystyń qatygezdigi tek osyndaı kózqarasty kúsheıtti.
Pýshtýn dástúrleri
2021 jyldan keıin azamattyq soǵys bolǵan joq. Buǵan Aýǵanstanǵa qatysty, ásirese ShYU sheńberinde qalyptasqan halyqaralyq konsensýs áser etti. Eshkim jańa Azamattyq soǵysty qalamady. Barlyǵy Talıbanǵa respýblıkaǵa qaraǵanda úlken tártip aıasynda memlekettik qurylysty bastaýǵa múmkindik bergen durys dep sendi. Sonymen qatar, Aýǵanstanda kóptegen ekonomıkalyq damý jobalaryn iske asyrý bastalýy, bul basqa mindettermen qatar talıbandardy ustamdy saıasattyń paıdasyna sendirýi kerek edi.
Osy turǵydan alǵanda, talıbandar saýdany damytýǵa jáne jobalardy júzege asyrýǵa jáne halyqaralyq qoǵamdastyqpen qarym-qatynas ornatýǵa qyzyǵýshylyq tanytýda. Alaıda, sonymen birge olar áıelderge qatysty saıasatty kúsheıtedi. Qoǵamdyq oryndarda «áıel daýysyna» tyıym salý jáne býrkany mindetti túrde kııý týraly sońǵy sheshimder halyqaralyq qaýymdastyqty alańdatpaýy múmkin. Biraq paradoks – qysymǵa ushyraǵan elge odan artyq qysym jasaý múmkin emes.
Talıbannyń áıelderge qatysty saıasatynyń qatańdyǵynyń sebepteriniń ishinde Aýǵanstannyń arhaıkalyq pýshtýn ońtústiginen shyqqan aýyl turǵyndarynyń qalaǵa jáne onyń ómir saltyna degen keri kózqarasyn atap ótken jón. Olar Talıbannyń kóp bóligin quraıdy. 2021 jyly Aýǵan qalalary 1996 jyldan aıtarlyqtaı erekshelendi. Amerıkalyqtar 20 jyl ishinde damyǵan basqarý jáne bilim berý júıesin qurdy.
Kabýlda 2020 jyly 1 mln 150 myń oqýshy boldy, onyń ishinde 546 myńy – qyz bala. Aýǵanstan boıynsha 2020 jyly mektepterge 9 mln 135 myń oqýshy qatysty, onyń 39% - y qyzdar boldy. Biraq provıntsııalar boıynsha jaǵdaı múldem basqasha edi. Mektepterdegi qyzdardyń eń azy pýshtýndardyń Ońtústik provıntsııalarynda Kandagarda (25%), Paktıka (15%), Zabýl, Gelmende (21%) boldy. Salystyrmaly túrde ulttyq azshylyqtar turatyn Balhta mektepterdegi qyzdardyń 45% - y boldy. 388 myń stýdenttiń ishinde 109 myń áıel edi. Sonymen qatar, 2021 jylǵa qaraı áıelder kóptegen memlekettik mekemelerde jumys istedi.
Árıne, Aýǵanstan 2021 jyly Talıbannyń kóp bóligin quraıtyn aýyldastarynyń ıdealdy qoǵamy týraly ıdeıalarǵa múldem sáıkes kelmedi. Shyndyǵynda, olardyń ıdeologııalyq basshylyǵynyń Kandagarda bolýy jáne olardyń kózqarasy boıynsha durys emes qalalyq ortada bolǵysy kelmeıtinin aıtady. Olar úshin Pýshtýnnyń ońtústigine jaqyn, Pákistanǵa deobandalyq medreselerimen jaqyn Kandagarǵa artyqshylyq beriledi. Sonymen qatar, kóptegen yqpaldy konservatıvti din basylary bar.
Kandagarda Talıban basshylary ózderin jaıly sezinýi kerek. Aıta ketý kerek, pýshtýn taıpalyq ońtústiginde Talıbannyń áıelderge qatysty saıasatyna negiz tabýǵa tyrysýǵa bolady. Bul tek dinı sebepter ǵana emes, sonymen qatar ózge de kóptegen suraqtar bar, óıtkeni biz Islam Konferentsııasy Uıymynyń ókilderinen suraqtarǵa jaýap bere alamyz.
Kóptegen baqylaýshylar áıelderge degen mundaı kózqaras pýshtýn taıpalyq dástúrlerimen baılanysty dep sanaıdy. Áıeldi úıden tys kez-kelgen áreketten oqshaýlaýǵa degen umtylys dinı dástúrden góri pýshtýn taıpalarynyń arhaıkalyq modeline sáıkes keledi.
Talıban Úkimetimen ózara árekettesý, onyń ishinde qıyn jaǵdaıǵa tap bolǵan aýǵandyqtarǵa kómektesý úshin qajet ekeni túsinikti. Munda musylman áleminiń ókilderi óte mańyzdy ról atqara alady. Olarda dál osy másele boıynsha dálelder bar jáne Aýǵanstandaǵy memlekettik qurylystyń osyndaı arhaıkalyq negizde júzege asyrylýyn qalamaıtyny sózsiz.
