Atyraýdyń mýzeılerinde soǵys jyldaryndaǵy qandaı jádigerler saqtalǵan
ATYRAÝ. KAZINFORM – Atyraý oblysyndaǵy Qurmanǵazy aýdandyq mýzeıinde surapyl soǵys jyldarynan syr shertetin birneshe jádiger saqtaýly tur. Jádigerdiń biri – habarsyz ketken bozdaqtyń úshbý haty, ekinshisi – soǵystan aman oralǵan maıdangerdiń sómkesi.
Maıdannan jazylǵan úshbý hat
Qurmanǵazy aýdandyq mýzeıiniń aqparatyna súıensek, úshbý hatty qazaq jaýyngeri Ǵabdol Sahtaýov jazǵan. Ol 1902 jyly osy aýdandaǵy Qoshalaq atalatyn mekende dúnıege kelgen.
1927 jyly mektep ashý, turǵyndardarǵa saýat ashý jóninde úgit-nasıhat jumysyn júrgizgen. Sóıtip, bir jyldan soń ózi týyp-ósken aýylda bastaýysh mektep salyp, bala oqytqan. Turǵyndar bul bilim ordasyn «Ǵabdol mektebi» ataǵan. Muǵalimdik qyzmetine qosa turǵyndardy ujymsharǵa tartý jumysyna belsene aralasqan.
Alaıda 1942 jyldyń basynda soǵysqa attanǵan. Sol kezde jasy 40-qa tolǵan. Al 1943 jyldyń qazan aıynda Stalıngrad túbindegi shaıqastan soń habar-osharsyz ketken.
Mýzeıde Ǵabdol Sahtaýovtyń 1942 jyldyń 24 aqpanynda jazǵan haty saqtalǵan. Úshburyshty hattyń syrtynda «Chkalovskaıa oblast, Akbýlakskıı r-n, pos. Kazana» degen meken-jaı kórseilgken. Bul hatta áıeli Zıneptiń, balalary Ǵabıtjan men Mahıranyń, qaryndasy Nábııanyń aty atalady.
Habar-osharsyz ketken bozdaqtyń haty «Sizderge aman júrgenimdi bildirip, jalyndy, kóp-kóp saǵynyshty sálemimdi joldaımyn», dep bastalǵan.
Onyń hatyndaǵy málimetke qaraǵanda, Aqtóbege 21 aqpanda jetken. Al 22 aqpannyń keshinde Iletsk degen seloǵa, 23 aqpan kúni odan 25 shaqyrym qashyqtaǵy Grıgorevka ornalasqan shtabqa kelgen.
– Sodan bólindik. 109 kisiden 8 kisi – Baıgisinov, Shadııarov, Muhambetov, Isaǵalıev Lýt, Nasıhan, taǵylar mınomet batalonyna bólinip, «Kazan» degen seloǵa kelip, esepke kirip, oıynǵa kiriskeli jatyrmyz. Gýrevten 104 adam 300-den astam atpen ketip edik. Gýrevke sheıin polıtrýk bolyp, jylqyny tapsyrǵansha, Iletsk qalasyna deıin tek basqarýda boldym. Tamaq jaǵy qymbat, astyq 150-170 som, chaı sııaqtylar joq. Temeki 25-30 som, oǵan da joq. Reti bolsa, 4-5 temeki bolsa, táýirinen, 3-4 odekolon, ıis sabyn jiberip qarańyz, - delingen habarsyz ketken bozdaqtyń hatta.
Ǵabdol Sahtaýov óziniń hatynda «Nurjanova Zaıdaǵa aýdandyq oqý bóliminen 375 som aqshamdy alyp, úıge ber dep dokýmentimdi bergem. Qanalıev bardy ma? Elde kim bar, kim ketti? Jıi-jıi hat salyp, Mahırajan qalaı, Ǵabıtjan oqýyń men denińniń saýlyǵyn aıtyp jaz», otbasyna joldaǵan hatynda.
Onyń hatynda Qyzyl Armııa semıasyna járdem berýge mindetti ekeni aıtylǵan.
– Aldaǵy ýaqytta hat jazarmyn. Eldegi meni suraǵanǵa kóp-kóp sálem. Kórgenshe kún jaqsy bolsyn. Hosh-hosh. Sahtaýov Ǵ. Hapıza, Dúısenge kóp-kóp sálem. Aıryqsha hat ta jazam ǵoı. Adres: Chkalovskaıa oblast, Akbýlakskıı r-n, pos. «Kazana» Sahtaýový G. deseńder keledi, - dep aıaqtapty hatyn.
Soǵystan oralǵan maıdangerdiń sómkesi
Osy aýdanda taǵy bir týmasy – Isim Qoıshıev soǵys bastalǵan jyly 17 jasqa tolǵan. Ol bir jyldan soń soǵysqa alynǵan. Bastapqyda saperlerdi daıarlaıtyn 2 kýrstan ótken. Al 1943 jyly Voronej maıdanynda 329-gvardııalyq dıvızııada saper bolǵan.
– Dnepr ózeni mańyndaǵy shaıqasta erlik kórsetti. Sol erligi úshin ІІІ dárejeli «Dańq» ordenimen marapattaldy. Al 1945 jyldyń sáýirinde «Qyzyl Juldyz» ordenine, mamyr aıynda «Germanııany jeńgeni úshin», «Erligi úshin» medaldaryna ıe boldy, - dep habarlady aýdandyq mýzeıden.
Alaıda Isim Qoıshıev Ekinshi dúnıejúzilik soǵystaǵy Jeńisten soń elge qarýlastarymen birge oralýǵa múmkindik bolmaǵan. Óıtkeni ony Ýkraınada áskerı qyzmetin jalǵastyrýǵa jibergen. Elge 1947 jyly ǵana oralǵan.
Elge kelgennen keıin jumysyn aýdandyq ishki ister bóliminde jalǵastyrdy. Al 1984 jylǵa deıin Komıntern ujymsharynda, Kırov, Oktıabr keńsharlarynda baqtashy bolyp jumys istedi. Ekinshi dúnıejúzilik soǵysta erlik kórsetken Isim Qoıshıev beıbit ómirde de batyldyǵymen tanyldy. Ol kólikpen ózendegi muz astyna túsip ketken 3 adamdy qutqaryp qaldy. Bul batyldyǵy úshin «Sýǵa ketkenderdi qutqarǵany úshin» medalimen marapattalǵan.
– Soǵysqa 18 jasynda attanyp, aman oralǵan maıdanger 2003 jyly qaıtys boldy. Ómirden óterinen bir jyl buryn maıdan dalasynda ustaǵan jaýyngerlik sómkesin Qurmanǵazy aýdandyq mýzeıiniń qoryna tapsyrdy. Jaýynger sómkesinde baǵdar kórsetetin kompasy, botqadan dám tatqanda qoldanǵan qasyǵy bar. Qıyn kúnderdiń kýásindeı bolǵan bul jádigerler endi mýzeı qorynda saqtaýly tur, - deıdi mýzeı qyzmetkerleri.
«Maksım» pýlemeti mýzeıde tur
Al Atyraý oblystyq tarıhı-ólketaný mýzeıinde áıgili «Maksım» pýlemeti bar. Ony 1970 jyly «DOSAAF» Gýrev oblystyq sporttyq atqyshtar klýby tapsyrǵan.
Tarıhı derekke súıensek, bul qarýdy brıtandyq ónertapqysh Haırem Stıvens Maksım 1873 jyly oılap tapqan. Pýlemettiń bastapqy salmaǵy – 240 keli, al kalıbri – 11,43 mm. Keıinnen «Berdan» myltyq patronynyń kalıbrine aýystyrylǵan. Al salmaǵy 64 kelige deıin azaıǵan.
– Bul Ekinshi dúnıejúzilik soǵysta keńestik pýlemetshilerdiń basty qarýyna aınaldy. Pýlemetti maıdan dalasynda artıllerııada, tankterde, brondy mashınalarda, avıatsııada keńinen qoldandy. Qazaqtyń qaısar qyzy, Keńes Odaǵynyń Batyry Mánshúk Mámetova osy pýlemetpen jaýǵa qarsy mınýtyna 600 oq jaýdyrǵan, - deıdi mýzeı qyzmetkerleri.
Eske sala ketelik, buǵan deıin maıdanger aqyn Ábý Sársenbaevtyń «Sen qurmette ony» óleńi kimge arnalǵanyn jazǵan edik.