Ata-babamyz súıegi úgitilgen adamdy aıaqqa turǵyzǵan – Aqjarqyn Dáýletuly
PETROPAVL. KAZINFORM – Petropavldyq dáriger, ıne terapevti Aqjarqyn Dáýletuly ózimizdiń ulttyq medıtsınanyń artyqshylyǵy umytylyp bara jatqanyn aıtady. Maman áńgime barysynda shyǵys medıtsınasynyń erekshelikterine de toqtaldy.
- Shyǵys medıtsınasymen aınalysqanyńyzǵa kóp boldy ma ?
- Men Mońǵolııa elinde, Baıan Ólgeı aımaǵynda dúnıege kelgenmin. 1991 jyly ata-anam Qazaqstanǵa tarıhı Otanǵa qonys aýdardy. Qazirgi Jetisý oblysy Balpyq bı aýdany Jarlyózek aýyldyq okrýginde mektepti tamamdadym. Qytaı halyq respýblıkasynda medakademııada bilim aldym. Ine terapevt-dárigeri bolyp jumys istep jatqanyma bıyl 14 jyl bolady.
- Shyǵys medıtsınasy degen ne, onyń dástúrli medıtsınadan basty aıyrmashylyǵy nede ?
- Dástúrli medıtsına men Shyǵys medıtsınasynyń negizgi aıyrmashylyǵy - olardyń kózqarastary, emdeý tásilderi jáne qoldanylatyn ádisterinde jatyr. Aldymen negizgi kózqaras jáne fılosofııasyna toqtalaıyn: dástúrli medıtsına (Batys medıtsınasy) – aýrýdy bıologııalyq, hımııalyq jáne fızıologııalyq turǵydan zertteıdi. Ol ǵylymı dálelderge negizdelgen, aýrýdyń sebebin anyqtap, naqty dıagnoz qoıady jáne aýrý belgilerin basý nemese joıý úshin dári-dármekter men hırýrgııalyq ádisterdi qoldanady. Al Shyǵys medıtsınasy – adamdy tutas qarastyrady. Ol aǵzanyń energetıkalyq balansy, yin-yang úılesimdiligi, qi (tsı) energııasynyń aǵyny sııaqty uǵymdarǵa súıenedi. Bul medıtsına aýrýdyń túpki sebebin tabýǵa jáne tabıǵı emdeý ádisterin qoldanýǵa baǵyttalǵan.
Dıagnostıka ádisteri de erekshelenedi. Dástúrli medıtsınada dıagnoz zerthanalyq analızder, rentgen, ÝDZ, KT jáne MRT sııaqty apparattyq zertteýler arqyly qoıylady. Shyǵys medıtsınasy júrek qaǵysy dıagnostıkasy, tildiń jaǵdaıyn taldaý, bet álpetine qarap anyqtaý sııaqty ádisterdi qoldanady.
Al emdeý tásilderine keler bolsaq - dástúrli medıtsına negizinen dári-dármek, antıbıotıkter, gormonaldy terapııa, hırýrgııa jáne fızıoterapııany qoldanady.
Shyǵys medıtsınasy tabıǵı ádisterge súıenedi, olar: ıne terapııasy (akýpýnktýra) – denedegi arnaıy núktelerdi ıne qoıý arqyly emdeý.
Hıdjama (qan alý terapııasy) – deneden toksınderdi shyǵarý arqyly aǵzany saýyqtyrý.
Súlikpen emdeý – bıologııalyq belsendi zattardyń áserimen qan aınalymyn jaqsartý.
Shóppen emdeý (fıtoterapııa) – dárilik ósimdikter arqyly aǵzanyń ózindik qalpyna kelýin yntalandyrý.
Tsıgýn jáne ıoga – tynys alý jáne qozǵalys arqyly aǵzany retteý.
Aldyn alý jáne ómir saltymen de erekshelenedi. Mysaly, dástúrli medıtsına profılaktıkalyq tekserýlerdi qoldaıdy, biraq kóbinese aýrý paıda bolǵan kezde ǵana emdeıdi.
Shyǵys medıtsınasy aldyn alý sharalaryn kúsheıtedi, durys tamaqtaný, emotsııalyq teńgerimdi saqtaý, tabıǵı ómir saltyn ustanýdy usynady.
- Shyǵys medıtsınasynyń myń jyldyq tarıhy bar ekeni belgili, alaıda ol qazirgideı tehnologııa damyǵan jaǵdaıda básekege qabiletti me ?
- Olar báseke emes, bir-birin tolyqtyrýy tıis. Eki medıtsına júıesiniń de óz artyqshylyqtary bar. Dástúrli medıtsına jedel jaǵdaılarda, máselen júrek ustamasy, hırýrgııalyq otalarda tıimdi, al Shyǵys medıtsınasy sozylmaly aýrýlardy emdeýde jáne aldyn alýda paıdaly. Sondyqtan qazirgi tańda kóptegen mamandar ıntegratsııalanǵan tásildi qoldanyp, eki júıeniń de artyqshylyqtaryn biriktirýge tyrysady.
- Bir jyldary hıdjama jasatý sánge aınalǵan edi. Hıdjama qandaı aýrýlarǵa sep ?
- Densaýlyǵyn birinshi orynǵa qoıatyn adamdar jetkilikti. Sondyqtan hıdjama jasatý ol sán úshin emes, densaýlyqqa durys kútim jasaý dep túsingen durys.
Hıdjama – qan aldyrý arqyly deneni tazartý jáne ártúrli aýrýlardy emdeý ádisi. Ol ejelden qoldanylyp keledi jáne ıslamdyq emdeý tásilderiniń biri retinde tanylǵan. Paıdasy kóp: qan aınalymyn jaqsartady – denedegi turyp qalǵan qandy shyǵaryp, jańa qan túzilýin yntalandyrady. Immýnıtetti kúsheıtedi – aǵzany shlaktardan, toksınderden tazartady, qorǵanys qabiletin arttyrady. Qan qysymyn retteıdi – gıpertonııa kezinde qan qysymyn tómendetýge kómektesedi. Qabynýdy azaıtady – býyn jáne bulshyqet aýrýlarynda qabynýdy basady. Kúızelisti azaıtady – júıke júıesine oń áser etip, sharshaý men kúızelisti jeńildetedi. Teri aýrýlaryna kómektesedi – bezeý, psorıaz, ekzema sııaqty aýrýlardy emdeýde qoldanylady. Gormonaldy tepe-teńdikti retteıdi – endokrındik júıege oń áser etedi. Asqorytý júıesindegi gastrıt, ish qatý, óttiń durys jumys istemeýi sııaqty máselelerde paıdaly.
- Hıdjama jasatýǵa qarsy kórsetilim bar ma ?
- Iıa, árıne. Anemııada, gemofılııa - qan uıýynyń buzylysynda, júrek jetkiliksizdiginde, júktilikte, qatty álsizdik, aryqtyqta, jedel ınfektsııalyq aýrýlarda hıdjama jasatýdan bas tartý kerek. Bul emdi tájirıbeli dárigerlerge jasatqan durys, sebebi protsedýra arnaıy bilim men saqtyqty talap etedi.
- Inemen emdelýdiń paıdasy nede ?
- Inemen emdeý – adam aǵzasyndaǵy bıoaktıvti núktelerge arnaıy ıneler engizý arqyly júzege asady. Bul ádis júıke júıesine, qan aınalymyna, ımmýndyq júıege oń áser etip, kóptegen aýrýlardyń aldyn alýǵa jáne emdeýge kómektesedi. Paıdasy kóp: aýyrsynýdy basady – júıke júıesine áser etip, aýyrsynýdy basatyn tabıǵı zattar - endorfınder bólinýin yntalandyrady.
Qan aınalymyn jaqsartady. Immýnıtetti kúsheıtedi – aǵzanyń ózin-ózi qalpyna keltirý qabiletin arttyrady. Immýndyq júıeni kúsheıtý – jıi sýyq tııýdiń aldyn alýda taptyrmas tásil. Sondyqtan kúz ben qysta ıne terapııasynan ótken jón. Kúızelisti jeńildetedi – júıke júıesin retteıdi, uıqyny jaqsartady. Asqorytý júıesin jaqsartady – metabolızmdi rettep, ishek jumysynyń buzylystaryn túzetedi.
Gormonaldy tepe-teńdikti qalpyna keltiredi – endokrındik júıege oń áser etedi. Denedegi qabyný protsesterin azaıtady – ımmýndyq reaktsııany turaqtandyrady.
Bulshyqet-býyn, asqazan-ishek joldarynyń, endokrındik jáne zat almasý aýrýlary, kardıologııalyq jáne gınekologııalyq, tynys alý júıesiniń aýrýlarynda ıne saldyrǵan durys.
Inemen emdeý ár adamnyń aǵzasyna ártúrli áser etedi. Sondyqtan ony kásibı dáriger júrgizýi kerek.
- Qazaqta da halyqtyq medıtsına bar ǵoı, ol nege negizdelgen ?
Qazaq halyq medıtsınasy, jalpy álemdik medtsınadan ozyq bolmasa, kem emes. Adamzat ómir súrgen ár zamanda, adam balasy aýyrmaı turmaıdy. Dál qazirgi ýaqyttaǵy sııaqty ártúrli dertke shaldyqty. Synyq ta bolady, jaýgershilik zamanda jaraqattar da aldy, sol kezde bizde medıtsına bolmas qalaı emdeldik? Osy ýaqytqa deıin qalaı aman jettik ?
Ata-babalarymyz, ártúrli shópterden dárilik tunbalar daıyndaǵan. Óz zamanynda keremet qoly «altyn» synyqshylar da boldy. Qan aınalym júıesi buzylǵanda jasaǵan tásilderi osy kúnge deıin jetken. Hıdjama, shertpe – munyń barlyǵy bizdiń ata-babalarymyzǵa tanys bolyp, qoldanylyp keldi. Hıdjamany «qan alyp emdeý» dedi, al shertpe bolsa sol baıyrǵy ataýyn joǵaltpaı jetti, sonymen qatar qan qysymy qatty joǵarylaǵan naýqastardyń, qulaǵynyń ushynan qan shyǵaryp qan qysymyn turaqtandyrdy. Qol-aıaǵy synǵan, basy jarylǵan, omyrtqasy úzilgen naýqastardy synyqshylar qalpyna keltirip, tańǵyshpen tańyp gıps jasady.
Taǵy bir úlken ónerimiz, súıegi úgitilip ketken adamdardy aıaqqa turǵyzý. Túıeniń jas botasyn soıyp onyń súıegin alyp, adamnyń synǵan súıeginiń ornyna salǵan. Buny damyǵan qazirgi zamanǵy medıtsına áli kúnge deıin jasaı almaıdy. Sonda bizde medıtsına bolmaǵan dep qalaı aıtýǵa bolady ?
Jan-janýarlardyń terisinen jáne de múshelerinen ár túrli dári dármekter jasaǵan. Qarapaıym mysal, «zerteń» degen aýrý bar, ókpeniń qabynýy nemese pnevmonııa deımiz. Osy aýrýdy da emdep jazǵan. Ol úshin qunan qoıdy soıyp, naýqasty terisine orap, al etinen sorpa jasap bergende kez kelgen zerteńdi, (pnevmonııa) túp tamyrymen joıyp jiberetin bolǵan.
Al qoıdyń quıryq maıymen qanshama aýrýdyń shıpasyn tapqan. Aıta bersek óte kóp, bir ǵana qoıdyń terisinen bastap etine deıin qanshama shıpaly taǵamdar jasalǵan. Túıeniń shubaty, órkeshi, jylqynyń saýmaly, qymyzy, qazysy, jal-jaıasy, sıyrdyń súti, aırany, maıy, qurty, irimshigi - barlyǵynyń emdik qasıeti bar. Qazirgi qazaqtar mensinbeıtin eshkiniń ózi qanshalyqty paıdaly ekenin kópshilik bile bermeıdi. Súti men etinde qanshama mıneraldar bar.
Óz zamanynyń ǵalymy Óteıboıdaq Tileýqabyluly degen qazaq ótken. Ol 1388-1478 jyldar aralyǵynda ómir súrgen. «Shıpagerlik baıan» atty emshilik-etnografııalyq eńbektiń avtory. Qytaıda Óteıboıdaqtyń murasyn zertteý úshin tipti memlekettik medıtsına ortalyqtary da quryldy. Ózimizde ósetin shópterden ǵana 7 myńnan astam dári jasap, retseptin qaldyrǵan, qaǵaz betine túsirip, urpaqqa, halyqqa óshpes mura syılaǵan.
Osyǵan deıin balalardy balalardy qazaqsha oqytyp júrgen nemis qyzy týraly jazdyq.