Asyq oıynyn aýyl balasynyń enshisinde ǵana qaldyrmaı, ulttyq sport túrine kótersek
Al negizinde asyq oıyny (sýrettegi kádesyılyq asyq "Ádemi-aı" fırmasynyń ónimi -QazAqparat) halqymyzdyń turmys-saltynyń ajyramas bóligi, urpaq tárbıesiniń bir quraly ispetti emes pe edi?!
Asyqtyń qazaq halqynyń ómirinde ózindik oryny bolǵanyna myna mysaldar da bultartpas dálel bola alady dep oılaımyz.
Birinshi mysal. Halqymyzda «asyǵyń alshysynan tússin» degen jaqsy tilek bar. Asyq oıynynda kimniń saqasy alshysynan tússe, sol birinshi atady nemese basymdyqqa ıe bolady. ıAǵnı, asyqtyń alshy turýy onyń ıesine (balaǵa) sáttilik joldas bolyp turǵanyn bildiredi. Sondyqtan, atalarymyz belgili bir oqıǵaǵa, bolmasa jaǵdaıǵa baılanysty mereıli bolǵanyn qalaıtyn adamyna osyndaı tilek aıtqan. Bul sóz qandaı da bir daýly máselede, aıtys-tartysta, bás tigilgen sátterde mereıi ústem shyqqan nemese bastaǵan isi ıgi jalǵasyn tapqan azamattarǵa qarata: «asyǵy alshysynan tústi» dep te qoldanylady.
Ekinshi mysal. «Qoı asyǵy demegin, qolyńa jaqsa, qulja (saqa) ǵoı». Bul naqyl da qazaqtyń bolashaǵynan úmitti balaǵa qaratyp aıtylatyn sózi. Bala dep jasytpaı, senimmen qarasań, tájirıbeńmen bólisip, tálimińdi berseń, ol da erteń eldiń júgin arqalar azamatyń degen maǵynadaǵy úmitti meńzeıdi.
Obektıvti bolý úshin asyqqa qarsy mysaldy da keltirgendi jón kórip otyrmyz. Qazaqta «asyq oınaǵan -azar, dop oınaǵan -tozar, bárinen de oqý oqyp, bilim alǵan ozar» (erterektegi nusqasynda «qoı baǵyp, quıryq-baýyr jegen ozar») degen naqyl da bar. Onyń balalardy bilimge shaqyrǵan nasıhat turǵysynan aıtylǵany málim. Balanyń asyq oıynyna qumartyp, oqý-bilimdi esten shyǵarmasy úshin aıtylǵandyqtan, bul sózdiń de jany bar. Biraq bizdiń qoǵamnyń qazirgi damý deńgeıinde bulaı qaýiptenýge eshqandaı negiz joq dep oılaımyz (qaıta qazirgi qoǵam balalarymyzdy kompıýter oıyndaryna degen qumarlyq dertinen qalaı qorǵaý máselesine shyndap bas qatyrýy kerek sekildi).
Sonymen, bılıardty bylaı qoıyp, eýropa jurttary muz ústimen syrǵanata laqtyrǵan kespek tasynyń aldyn úıkelep, nysanasyna jetkenshe aq ter-kók ter bolatyn kerlıngi men 20-30 qadam jerden domalatyp jibergen dobyn oıly -qyrly jazyqpen dittegen jerine dál jetkizýdi kózdeıtin, bizder úshin túsiniksiz sport túrlerine tutastaı bir stadıondardy toltyryp, tikeleı efırden taratyp jatqanyn kórgende, bizdiń asyq oǵan qaraǵanda áldeqaıda qyzyqty oıyn eken degen baılamymyz bekı túsedi. Tek tıisinshe kóńil bólip, ulttyq oıynymyzdyń osy bir túrin aýyl balasynyń ǵana enshisine qaldyrmaı, respýblıkalyq dárejedegi qyzyqty sporttyń túrine aınaldyrý isine kóp bolyp atsalysý kerek. Bul úshin asyqty ulttyq oıynnyń túri retinde bir júıege keltirip, erejelerin bekitý arqyly mektepishilik sport oıyndarynyń qatarynda nasıhattaýdy usynamyz. Óıtkeni asyq - qımyl-qozǵalystyń oıyny. Endeshe ony salaýatty ómir saltyn qalyptastyrý baǵytynda da nasıhattaýǵa bolady.
Asyq oıyny óziniń túrlerine qaraı balanyń mergendigin, shapshańdyǵyn, eptiligin jáne qyraǵylyǵyn jetildiredi. Bir mezgilde birneshe bala oınaıtyndyqtan, qatarynan ozsam degen talpynysty boıǵa qasıet qylyp sińiredi. Munyń syrtynda asyqtyń atyp oınaıtyn túrleri únemi qımyl-qozǵalysty qajet etetindikten, deneni qyzdyryp, boıdaǵy qan aınalymyn jaqsartady. Únemi otyryp-turý, júreleı otyrý, tizeni jartylaı búgý, jıyrylý, shıryǵý aıaq-qoldyń býyn aýrýlarynyń aldyn alady.
Eger ony mektepterde sporttyq oıynnyń bir túri retinde uıymdastyryp, damyta alsaq, balalarǵa patrıottyq tárbıe berip, oıynǵa qatysqan ózge ult balalarynyń qulaǵyna qazaq tilin de shym-shymdap sińire berýge bolady.
Muny qaıtip jáne qalaı júzege asyramyz?
Bul úshin asyq oıynyn mektep ishinde ulttyq sport túri retinde nasıhattaýǵa (Bilim jáne ǵylym mınıstrliginen, bilim departamentterinen) ruqsat etilýi tıis. Osydan keıin bastapqyda bir-eki mektepte dene tárbıesimen aınalysatyn muǵalimderge asyq oıynynyń birneshe túriniń erejesi men ótkizý tártibi jazylǵan arnaıy nusqaýlyq kitapshalar taratyp, semınar-trenıng ótkizý kerek. Sosyn dene tárbıesi sabaǵynda balalarǵa asyq oıynynyń erejeleri úıretilip, toqsandyq baǵdarlamanyń 1-2 saǵatyn asyq oıynyna arnaý qajet. Balalar erejeni úırenip, asyq atýdyń ádis-tásilderin meńgergen kezde Naýryz jáne QR Qarýly kúshteri merekesi, sondaı-aq «Jigit sultany» sekildi mektepishilik sharalardyń baǵdarlamasyna engizilýi tıis. Bul onyń qan qyzdyratyn jarys túri retinde mektep ishinde keńinen tanylýyna septigin tıgizedi. Kelesi qadam - asyq oıyndary boıynsha mektepishilik jarys bolýy tıis.
Hosh, endi patrıottyq tárbıe men qazaq tilin qalaı nasıhattaımyz degen saýal týatyny anyq.
Bul jerde asyq oıyny mektepishilik aýqymdy sporttyq sharaǵa aınalǵanda, patrıottyq tárbıe de onyń ajyramas bóligine aınalady. Mundaı is-sharanyń mindetti túrde júrgizýshisi (oqýshylardyń óz ishinen sózge júırik bir-ekeýi nemese qazaq tili men ádebıeti pániniń muǵalimi) bolady. Patrıottyq nasıhattyń negizgi salmaǵy da osy júrgizýshilerge túsedi. Júrgizýshiler oıyn baǵdarlamasyn halqymyzdyń salt-dástúrimen baılanystyryp, jarystyń kórigin túrli maqal-máteldermen, sheshendik sózdermen órnekteı otyryp qyzdyrýy tıis. Qandaı mektep bolmasyn, osyndaı is-sharaǵa ıkemdi oqýshylar mindetti túrde tabylady.
Kelesi qadam
Asyqtyń biz ázirge «Úsh taban», «Sheńberden shyǵarý», «Kóterispek» (tıgizbekil) syndy atyp oınaıtyn túrlerin ǵana qarastyryp otyrmyz. Onyń sebebi - asyq oıynynyń osy túrlerin mekteptiń sport zaldarynda, jazdygúni sport alańqaıynda oınaýǵa múmkindik bar.
Úsh taban, Sheńberden shyǵarý, Tıgizbekil nemese kóterispek oıyndaryndaǵy birinshi shart - kezek anyqtaý. Kezekti tóreshi anyqtaıdy.
Tóreshi - oıynnyń ádil júrýin qadaǵalaýshy adam. Mektepte ol dene tárbıesiniń muǵalimi nemese asyq oıynyn jaqsy biletin kez-kelgen adam bolýy múmkin.
Kezek anyqtaý bylaı júzege asady: Tóreshi oıynǵa qatysýshylardyń saqalaryn bir qolǵa jınap, shıyryp shashý arqyly anyqtap alady. Kimniń saqasy birinshi bolyp alshysynan tússe, asyqty sol birinshi, al eger bir saqa -alshy, taǵy bir saqa táıki tússe, táıki túskenniń ıesi ekinshi bolady. Mysaly, qatysýshy 4 bala bolsa, saqalardy shıyra shashqanda bir alshy, bir táıki tússe, olar sáıkesinshe birinshi, ekinshi kezekti alady da, qalǵan eki saqa taǵy shıyrylady. Qaısysy birinshi alshy ne táıki tússe, sol úshinshi bolady.
Bir eskeretini: saqalardy shıyryp shashqanda, bireýi ǵana táıki turyp, qalǵandary búk ne shik tússe, birinshi kezekti táıki turǵan saqanyń ıesi alady. Al eger eki saqa birdeı táıki ne alshy tússe, onda sol eki saqa jeke ıiriledi. Qaısysy alshy ne táıki turady, kezek sonyki, al ekeýi de turmasa, qalǵan saqalarǵa qosyp, qaıta ıiriledi. Saqasy turmaǵan sońǵy bala túpte qalady. Túp - atýǵa tizilgen asyqtardyń (túbi) jany degen sóz.
Úsh tabandy - 2 nemese 3-4 bala (mektep zalynda tórtten kóp bolmaǵany jón) 1 (2) asyqtan tizip oınaıtyn oıyn.
Kimnen keıin kim ekeni joǵarydaǵydaı amalmen anyqtalǵasyn, birinshi bala tizilgen asyqtardyń bir jaq betine shyǵyp, qashyqtaý (tizilgen asyqtan eseptegende 2,5 -3 metrden alys bolmaýy kerek) jerge saqasyn ıiredi. Saqasy alshy nemese táıki tursa, tizilgen asyqtardy atady. Atqanda asyqqa tıgizip qana qoımaı, ony tabanmen sanaǵanda (adym emes) 3 taban qashyqtyqtan asyra ushyrýy tıis. Sonda ǵana ol ushyrǵan asyǵyn alady jáne oıyndy jalǵastyryp, saqasy toqtaǵan jerden taǵy atady. Eger tıgize almaı qalsa, saqasy toqtaǵan jerinde turady. Kezekti ekinshi bala alady. Ol birinshige qarama-qarsy jaqqa baryp, saqasyn ıiredi, (saqasy tursa, asyqty atady) nemese túpten, ıaǵnı ókshesin asyq tizilgen syzyqtan qoıyp turyp, birinshi balanyń saqasyn kózdep atýyna bolady. Eger ol birinshiniń saqasyna tıgizip, 3 taban ólshemnen asyra ushyrsa, birinshi bala oıynnan shyǵady da, ortaǵa tizilgen asyqtardyń bireýi ekinshi balaǵa tıesili bolady. Ol da oıyndy saqasy toqtaǵan jerden jalǵastyryp, tizilgen asyqtardy atady. Tıgen asyǵyn tıisti qashyqtyqqa ushyrsa, alady. Tıgize almasa, birinshi saqany «kúıdirgen» aqysyna bir asyǵyn alady. Úshinshi bala da qalasa, ekinshiniń saqasyn atady. Qalamasa, ekinshiniń saqasyna qarama-qarsy, tizilgen asyqtardyń ekinshi jaǵyna 2,5-3 metr qashyqtyqta saqasyn ıiredi. Alshy ne táıki tursa, tizilgen asyqty atady. Saqasy turmasa, túsken jerinde turady. Endi aldyńǵy ekeýdiń biriniń saqasyn atý quqyǵyna túptegi bala ıe bolady. Biraq onyń tańdaý quqy bar. Qalasa, túpten úsh taban salyp, sanaıdy da sol jerden álgi saqany atady. Qalamasa, túpke saqasyn ıiredi. Eger alshy/táıki tursa, túptegi asyqtardy shertýge quqyq alady. Bul is júzinde utysty bildiredi. Óıtkeni, asyq oıynynda shertý eń ońaı tásil sanalady. Eger saqasy táıki ne alshy turmasa, oıynnan shyǵyp qalmaǵan balalar kezek retimen asyqty atady. Bul kezde de joǵaryda aıtylǵan tártip ereje-saqtalady. Tek birinshi atqan bala asyqqa tıgize almaı qalsa, saqasy barǵan jaqta turǵan ekinshi bala qalasa, álginiń saqasyn «kúıdiredi», qalamasa ortadaǵy asyqty atady. Al túptegi bala eki jaqtaǵy saqanyń jaqyn túskenin ózine sense, atýyna bolady, biraq bul joly úsh taban salmaı, túpten turyp atady. Oıyn osylaı tizilgen asyq bitkenshe jalǵasa beredi. Mundaıda birinshi ne ekinshi bala mergen bolsa, oıyn keıde 2-3 mınýtqa ǵana jalǵasady.
Sheńberden shyǵarý. Oıyn sharty boıynsha dıametri 1,5-2 metrlik, keıde odan da úlken sheńber syzylady. Qatysýshy balalar sheńberdiń dál ortasyna (5-6 bala bolsa, bir-birden, 2-3 bala bolsa, eki asyqtan) bir-birden asyq tizedi. Taǵy da saqalaryn bir qolǵa jınap, shıyra shashady. Shart birinshi oıyndaǵydaı. Atý kezegi saqalarynyń alshy/táıki turýyna qaraı anyqtalady. Sosyn sheńberden ortasynda tizilgen asyqtan eseptep, eki jaqqa qaraı adymmen 4-5 qadam jasap, belgi syzady da, sol syzyqtan turyp kezegimen sheńberdiń ortasynda tizilgen asyqtardy atady.
Shart boıynsha ortadaǵy asyqty sheńber syrtyna atyp shyǵarǵan bala (bir atqanda eki asyqty shyǵarsa da meıli) alady jáne oıyndy saqasy túsken jerden jalǵastyrady. Birinshi atýynda saqasy bir nemese 2-3 asyqty qulatyp ketken bolsa, aldymen sonyń birin atady. Atqan kezde sheńberden shyqpaı qalǵan mundaı asyqtar «ólik» dep atalady. Olar ortaǵa qaıta tizilmeıdi. Eger birinshi bala «ólikti» de sheńberden shyǵara almaı qalsa, qalǵan balalar kezegimen sheńberden kelip atady. Onda da birinshi kezekte tizilip turǵan asyqtardy emes, «ólikti» atady. «Ólikti shyǵarǵany saqasy toqtaǵan jerden tizilip turǵan asyqtardy atady. Syrtqa shyǵarsa, asyǵyn alady da taǵy atady. Shyǵara almasa, ózinen keıingi bala sheńberden turyp, «ólikti», ol joq bolsa, tizilgen asyqtardy atady. Oıyn barysynda «ólik» asyq sheńberge tym jaqyn bolyp qalsa, taban salyp ólsheıdi. Eger sheńber men asyqtyń arasy bir tabannan jaqyn bolsa, ol asyqty sol jerden sheńberdiń týra qarsy betine qaraı shertip shyǵarýǵa bolady. Eger sherte almaıtyn bolsa, «ólikti» alyp, týra sheńber syzyǵyna ompysynan qoıady da, sheńberdiń qarsy betinen turyp atady. Oıyn osy retpen jalǵasady. Kim asyqty kóp utsa, sol jeńedi.
Tıgizbekil nemese kóterispek. Muny eki-úsh bala ǵana oınaıdy.
Oıyndy eki bala bir qatarda turyp bastaıdy. Aldymen bireýi saqasyn alystaý qashyqtyqqa ıirip (biraq eki metrden alysqa laqtyrmaýy tıis) tastaıdy. Ekinshisi álgi saqany kózdep atady. Maqsat - tıgizý. Eger tıgizse, birinshi bala ekinshisin saqasy túsken jerge deıin arqalap barady. Sosyn ózi atady. Tıgizer bolsa, arqalaý kezegi ekinshige keledi. Oıyndy osylaı belgili bir mejege deıin (shaǵyn sport zaldyń bir jaǵynan ekinshi jaǵyna deıin) nemese ýaqyt belgilep oınaýǵa bolady.
Joǵaryda biz asyq oıynynyń eń kóp taralǵan úsh túrin ǵana mysalǵa alyp, solardyń qarapaıym erejelerin ǵana aıttyq. Álbette, bul oıyn keń óris alyp, damyp jatsa, onyń erejeleri de jetildirile beretini anyq. Óıtkeni, dalada oınaýǵa qolaıly bul oıyndardy sporttyq zaldarǵa beıimdeý kezinde artyq-kem tustary túzelýi tıis. Kóp bolyp kirisip, jan-jaqty qoldaý kórsete alsaq, ýaqyt óte kele telekameralardyń múmkindigin paıdalanyp, respýblıkalyq deńgeıge de kóterýge bolar edi. Sebebi bul oıynynyń kórermeni kóp bolatynyna senim mol.
