Astrahandyq jazýshy G.Vasılev «Han Bókeı» tarıhı romanyn aıaqtap shyqty
Kitapta qazaq hany Bókeıdiń taǵdyryndaǵy Astrahan gýbernııasynyń róli, 1801 jyly kóktemde ımperator Pavel I sońǵy jarlyǵy boıynsha Edil men Jaıyq ózenderiniń arasyna Kishi júz qazaqtarynyń qonys aýdarýy týraly baıandalady.
Avtordyń aıtýynsha, ol kezde Bókeı han biraz jasqa kelgen, Reseıge úmitpen de, qaýippen de qaraıtyn saq adam edi. Onyń Jaıyqtan ótip, Reseı bodandyǵyn alý týraly nıetine sol kezdegi kózqaras ár alýan boldy, tipti onyń týǵan baýyry Qarataı sultannyń ózi oǵan óltiremin dep ses kórsetken bolatyn. Osy qıyn ýaqytta Bókeı han Astrahan kazak polkiniń komandıri, polkovnık Pavel Popov tarapynan túsinistik tabady. Osylaısha eki túrli mádenıettiń ıeleri óz halyqtarynyń ishki dúnıesine tereń úńilip, sol bir qysyltaıań kezeńde eki halyq úshin de mańyzy zor - qazaqtardy Reseıge qonystandyrý týraly sheshimge keledi. Reseı óz ónerkásibi úshin shıkizat alsa jáne shyǵys shekarasyn bekitse, qazaqtar basqa halyqtardyń qol suǵýynan aryldy. Osy ortaq is Bókeı han men Pavel Popovty dos qyldy, ekeýi de 1815 jyly birneshe kúndik aıyrmashylyqpen kóz jumdy.
Bókeı hannyń taǵdyrynda 1811 jyldan bastap astrahandyq gýbernator bolǵan, stattyq keńesshi, medıtsınalyq alqanyń múshesi Stepan Andreevskıı de úlken ról atqardy. «Meni búgingi kúni, ustaranyń júzindeı sol bir aýmaly-tókpeli zamanda, óz halqynyń ózara tartysy men reseılik bıliktiń feodaldyq saıasatynan Bókeı hannyń qalaı ótkendigi tań qaldyrady. Ol kúrdeli dıplomatııalyq jolmen halqynyń tolqýyn tejep, reseılik bıliktiń qatań jazalaý sharalaryn utymdy aınalyp ótip otyrdy», - dep málimdedi G.Vasılev, astrahandyq jýrnalıst Nına Kýlıkovaǵa bergen suhbatynda.
Jazýshynyń aıtýynsha, hannyń osyndaı qadamǵa barýyna kóshpeli halqyn otyryqshylyqqa beıimdedep, onyń rýhanı jáne adamgershilik jaǵynan ósýin armandaǵany túrtki bolǵan. Armanynda óziniń asqaq halqyn joǵary bilimdi ult retinde kórdi, sondyqtan da óziniń uly Jáńgirdi S.Andreevskııdiń tárbıesine beredi. Ol sonda bilim alyp, kózi ashyq saıasatker, aqyldy el bıleýshi deńgeıine jetip, ákesiniń ornyn basyp, han bolady.
G.Vasılev osy romandy jazýǵa eki jyl ýaqytyn sarp etti. Másele óte kúrdeli edi: Bókeı hannyń tulǵasy eki eldiń ǵalymdary men saıasatkerleri arasynda áli kúnge deıin talas týdyrady. Bireýler ony satqyn dese, ekinshileri patrıot dep baǵa beredi.
Onyń pikirinshe, Bókeı han tek Kishi júzdiń ǵana emes, qazaqtardyń kópshiliginiń taǵdyrynda sheshýshi ról atqardy. Ol - qazaq halqynyń uly perzenti. Óz halqyn shyn nıetimen súıetin, alystan boljaı biletin saıasetker. XIX ǵasyrdyń basynda óz halqyn Edil mańaıyndaǵy dalaǵa qonystandyryp, qazaqtar men orystardyń arasyndaǵy kóp ǵasyrlyq dostyqtyń negizin qalady. Ol Astrahan jerinde jerlendi de.
Tarıhı taqyrypqa ádebı shyǵarma jazý - bul kóp izdenisti qajet etetin, tarıhı derekterdi saraptaýdan ótkizýge kóptegen adamdardy tartý arqyly keletin ujymdyq eńbek. Maǵan Astrahan oblysyndaǵy qazaq dıasporasynyń belsendi múshesi Nıkıta Ysqaqov kóp qoldaý kórsetti. Ol Oral qalasyna arnaıy sapar uıymdastyrdy. Onda jergilikti ýnıversıtettiń professorlyq-oqytýshylyq quramy, sondaı-aq Batys Qazaqstan oblystyq tarıhı-ólketaný murajaıy men tarıhı aımaqtyq muraǵatynyń mamandary qarsy alyp, osy taqyryp boıynsha mol materıaldarmen tanysýǵa múmkindik berdi, dep atap ótti jazýshy.
«Bul kitaptyń qazaqstandyq, sonymen birge reseılik oqýshyǵa qajet ekendigine meniń esh kúmánim joq. Bul bizdiń ortaq tarıhymyzdyń bir bóligi», - deıdi G.Vasılev.
Ol buǵan deıin qazaqtyń uly kompozıtory Qurmanǵazy týraly «Saryarqa» romanyn jazǵan bolatyn.
«Men bul kitapty jazýǵa qumarta kiristim. Meni qazaq halqynyń óz tarıhyn urpaqtan urpaqqa aýyzsha jetkizgen dana adamdarynyń myqty zerdesi tańǵaldyrdy», - dedi jazýshy.
