Astyq eksporty: ǵalamdyq ahýal Qazaqstanǵa qalaı áser etedi?
ASTANA. KAZINFORM – Keıingi jyldary álemdik astyq eksporty ózgeriske ushyraǵanyn baıqadyq. Másele sanǵa da, sapaǵa da qatysty. Geosaıası jaǵdaılardyń áserinen tasymal kólemi ózgerse, astyq eksporttaýshy elder arasyndaǵy báseke jańa deńgeıge kóterildi. Astyq daýy «saýda soǵysynyń» bir qanatyna aınalǵandaı. Osy oraıda Kazinform tilshisi ǵalamdyq ekonomıkalyq ahýal astyq eksportyna jáne Qazaqstanǵa qalaı áser etetinin taldaýǵa tyrysty.
Jer-jerdegi janjal men ekologııalyq jaǵdaı áli ońala almaı tur. Bul astyq eksportynyń kólemine tikeleı áser etýde. Mysaly, Azyq-túlik jáne aýyl sharýashylyǵy uıymy (FAO) 2024-2025 jylǵy maýsymda astyq saýdasynyń kólemin 484,2 mln tonna dep baǵalaǵan. Bul ótken jylǵy mejeden 5,6 paıyz tómen. Syńarjaq múddeniń kesirinen elaralyq taýar aınalymy men kelisimder qubylǵanyn da kórip otyrmyz. Qazirgi Qara teńizdegi qaqtyǵys, AQSh-tyń saýda saıasaty, Taıaý Shyǵystaǵy berekesizdik, qyl aıaǵy qurǵaqshylyqqa deıin máseleni qıyndatpaq.
Álemdik astyq óndirisindegi jetekshi elder qataryna Qytaı, AQSh, Reseı, Úndistan, Brazılııa elderi kiredi. Bul memleketter ǵalamdyq ónimniń jarymyna jýyǵyn qamtyp otyr. Geosaıası jaǵdaı saldarynan alǵashqy úsh elde eksport-ımport statıstıka qubylǵanymen, Brazılııa men Úndistanda astyq ahýaly turaqty.
Al naqty bıdaı óndirisine kelsek, reıtıng tómendegideı qalyptasqan.
Halyqaralyq astyq keńesiniń (IGC) deregine sáıkes, ótken maýsymda astyq eksporty boıynsha álemdik kóshbasshylar qataryna AQSh, Reseı jáne Ýkraına kirdi. Atalǵan memleketter aınalasynda daý-damaıdyń ulǵaıýy bútin naryqqa áser etýiniń sebebi osydan shyqsa kerek. Qazirgi baǵyt qandaı, mámile qaı deńgeıde? Osy saýalǵa jaýap izdep kóreıik.
Reseı astyǵyn kim alady?
Aldymen Reseıdegi kórsetkishke kóz júgirtken jón, sebebi kórshimiz – astyq kólemi men eksporty boıynsha jetekshi eldiń biri. 2022 jyly bastalǵan Ýkraınadaǵy áskerı qımyldan keıin joly qysylǵanymen, saladaǵy salmaǵy esh kemigen joq. Kerisinshe, jańa naryq tabýǵa umtylyp, sharýalarǵa sýbsıdııany kóbeıtken. 2023 jyly Reseıdegi astyq eksporty 68,6 mln tonnany quraǵan bolatyn. Al ótken jyly 71 mln tonna astyq eksporttapty, 80 paıyzdan astamy bıdaıdyń úlesinde.
Bul ósimniń saıası astary bar. Reseı-Ýkraına qaqtyǵysynan keıin, ıaǵnı 2023 jyly QHR men RF arasynda 12 jylǵa shaqtalǵan astyq kelisimi jasaldy. Ol boıynsha Reseı tarapy Oral, Sibir jáne Qıyr Shyǵys aýmaqtarynda óndirilgen 70 mln tonna astyqty Qytaıǵa jetkizýge mindetti. Nátıjesinde, bıyl Reseı alǵash ret Qytaıdyń astyq naryǵynda AQSh-ty yǵystyrdy. Jyl basynan beri básekelesi jetkizgen ónimmen salystyrǵanda eselep artyq ótkizgen.
Degenmen, qazir «Aspan asty eli» Reseı astyǵynyń basty tutynýshysy emes. Alǵashqy bestikte shalǵaı memleketter ornalasqan. Onyń ishinde Mysyr, Túrkııa, Iran, Bangladesh, Saýd Arabııasy bar. 2024 jyldyń ekinshi jartysynda Egıpet 5,45 mln tonna astyq alyp, jyldyq kórsetkishti 1,8 esege kóbeıtti. Bıyl Marokko, Nıgerııa, Lıvan jáne Kamerýnǵa bıdaı eksporty eki ese ulǵaıady. Latyn Amerıkasy da reseılik astyqty belsendi satyp alýda.
Astyq alpaýyty atanǵanymen Qazaqstannyń ózi Reseı astyǵyn qabyldaıtyny bar. Ulttyq statıstıka bıýrosynyń málimetinshe, ótken jyly elge 1964,3 myń tonna astyq ákelingen. Sonyń 1933,2 myń tonnasy (98,4 paıyzy) Reseı Federatsııasynan ımporttalǵan.
Qazaqstan fermerleri qaýymdastyǵy basqarma tóraǵasynyń orynbasary Ákpar Máýlenov Reseıdiń astyq eksportynyń ulǵaıýyn birneshe sebeppen túsindirdi. Aıtýynsha, fermerlerge jeńildik pen júıeli tasymal oń nátıje bergen eken.
– Birinshiden, Reseıde óndiriletin astyq kólemi edáýir kóp. Ekinshiden, astyqtyń ózindik quny tómen. Naqtyraq aıtsaq, astyq óndirýge qoldanylatyn tyńaıtqysh, tuqym, janar-jaǵarmaı, germıtsıd, tehnıka, qosalqy bólshekterdiń bári ózderinen shyǵarylady.
Oǵan qosa federatıvti bıýdjetten de, oblystyq bıýdjetten de bólinetin sýbsıdııa kólemi joǵary. Fermerlerge beriletin qarjylaı qoldaý qomaqty. Sondyqtan Reseı astyǵynyń baǵasy tómen, suranys joǵary, – dedi sarapshy.
Eksportty damytýdyń federaldyq ortalyǵynyń boljamynsha, 2030 jylǵa qaraı Reseıdiń astyq eksporty 75 mln tonnaǵa jetýi yqtımal. Onyń 80 paıyzy – bıdaı, 10 paıyzy – júgeri, 9 paıyzy – arpa bolmaq.
Munsha ónimdi qaıda satady? Halyqaralyq uıymdar tarapynan qysymy kúsheıgeli Reseıdiń Eýropaǵa joly jabyq. Endigi baǵyty – Ortalyq Azııa, Taıaý Shyǵys elderi. Sarapshylar kórshimiz biz ónim ótkizetin naryqqa (Ortalyq Azııa elderi) kúsh salsa, basty básekelesimizge aınalýy múmkin ekenin jasyrmaıdy.
Ýkraına: teńiz jolyndaǵy tasymal
Astyq áleminde kóshbasshyǵa aınalǵan Ýkraınanyń qazirgi ahýaly sál kúrdeli. Óndiris kólemi azaıyp, tabys kemidi. Qaqtyǵystyń ár jyly shyǵynǵa aınalýda. Mysaly, soǵys aldynda – 2021 jyly Ýkraınanyń astyq eksporty jylyna 50 mln tonnaǵa jýyq edi. 2022 jyldan 35 mln tonnaǵa tómendedi, 2023-2024 jylǵy maýsymda eksport kólemi 27 paıyz azaıǵany aıtyldy.
Alaıda Ýkraına úshin basty qater maıdan emes, tasymal joly bolyp otyr. Qara teńizdegi Reseı baqylaýynan aınalyp ótý úshin qurlyq ınfraqurylymyn damytqanymen, astyq eksporty áli de teńiz jolyna táýeldi. Ýkraına teńiz porttarynyń ákimshiliginiń málimetine sensek, qazir elde mańyzdy úsh port bar, tasymaldyń kóp bóligi sol arnamen ótip jatyr. Astyqtan ózge ónimder de aralas tasymaldanyp keledi.
· «Ońtústik» portynan («Pivdennıı») jylyna – 27,6 mln tonna;
· «Qara teńiz» saýda portynan – 21,6 mln tonna;
· «Odessa» portynan – 15,2 mln tonna ónim jóneltilgen.
Buǵan deıin Ýkraına Rýmynııamen aradaǵy Dýnaı portyn da qarqyndy paıdalanǵany belgili. Keıingi ýaqytta tizgindi tejegenge uqsaıdy. Ótken jyly mundaǵy tasymal 50 paıyzǵa jýyq qysqarǵan. Bul – bir jyldaǵy ózgeris:
· «Izmaıl» portynda –33,9 paıyz;
· «Renı» portynda –66 paıyz;
· «Ýst-Dýnaısk» portynda – 69,6 paıyz júk azaıdy.
«Ýkraına agrarlyq konfederatsııasynyń» prezıdenti Leonıd Kozachenkonyń sózinshe, keıingi 2 jylda eldegi astyq satýmen aınalysatyn shaǵyn jáne orta kásipkerlik sany 1,5 myńǵa jetken. Basym deni EýroOdaq elderine bıdaı, arpa, júgeri eksporttaıdy. Bul úrdisten ýkraın halqy paıda kórse, EýroOdaq úrke qarap otyrǵany jasyryn emes. Sol sebepti porttardyń júktemesiniń azaıýyna Eýropa elderiniń yqpaly bolýy múmkin. Sebebi Ýkraınaǵa jaqtasyp ónim kirgizgenimen, ózindegi sýbsıdııanyń kúshimen áreń otyrǵan jergilikti sharýalarǵa salmaq túsýde. Sondyqtan Ýkraına astyǵynyń Eýropaǵa enýi aıtarlyqtaı qıyndaı tústi. Aldaǵy boljam da bulyńǵyr.
AQSh-ty ne kútip tur?
Tramp ákimshiliginiń ekonomıkalyq sheshimi álemdik astyq eksportynyń bederin ózgertpek. 2 sáýirde Donald Tramp AQSh-qa ákelinetin ımporttyq taýarlarǵa arnalǵan kedendik baj salyǵyn kóterdi. Ózgeris astyq eskportyna qanshalyqty áser etetini belgisiz. Qazir Qytaı bastaǵan qarymta jaýap qana aldaǵy jańalyqtan habar berip tur. Jańa kedendik baj salyǵyna sáıkes, budan ári Qytaı taýaryna salynatyn salyq mólsheri 34 paıyzdy quraıdy. Kanada men Meksıka úshin de 25 paıyz deńgeıinde tarıf engizildi.
Munyń bári astyq tasymalyna salqynyn tıgizedi degen pikir basym. Olaı deıtinimiz, atalǵan elder – AQSh úshin mańyzdy naryq. Ótken jyly AQSh shyǵarǵan aýyl sharýashylyǵy óniminiń 24 paıyzyn Qytaı menshiktedi. Meksıkaǵa baǵyt alǵan júk – 29 paıyz, Kolýmbııaǵa – 20 paıyz, Japonııaǵa – 43 paıyz, Ońtústik Koreıaǵa – 107 paıyz artty. Eger saýda soǵysy ýshyqsa, statıstıka quldyraıtyny anyq.
Alǵashqy belgi qazirden sezilýde. Ásirese, Qytaı balama jol izdep BRIKS-tegi odaqtastaryna qaraılaı bastady. Oǵan qosa jaýap retinde AQSh-tan keletin aýyl sharýashylyǵy ónimderine 10-15 paıyz salyq engizbek. QHR-ǵa keletin AQSh eksportynyń 15 paıyzy aýyl sharýashylyǵy ónimi ekenin eskersek, bul jańalyq qos memleketke aýyr soqqy bolatyny sózsiz. AgResource Inc. kompanııasynyń prezıdenti ári World Grain basylymynyń redaktory Den Basss aldaǵy AQSh eksportynyń kórsetkishi 16 mlrd dollarǵa deıin túsedi degen boljam aıtty.
«Qytaı – álemdik astyq naryǵynda iri satyp alýshy el. Onyń ornyn ózge naryqpen almastyrý AQSh-qa qıynǵa soǵady. Qytaı alshaqtaǵan saıyn Qurama Shtattar tabystan qaǵyla túspek. Muny eki jylda amerıkalyq fermerler tabysynyń 37 paıyzǵa tómendeýinen-aq kórýge bolady», – dedi ol.
Sarapshynyń sózinshe, álemdik astyq naryǵyn BRIKS ózgertedi degen joramal bar. Uıym quramyndaǵy elder ǵalamdyq astyqtyń 44 paıyzyn óndirip otyr. Bıdaı men kúrish eksportynyń úshten birin, júgeri eksportynyń tórtten birine ıe. Demek, AQSh-tyń astyq eksportyndaǵy ústemdigi joıylýyna kýá bolýymyz ǵajap emes.
Qazaqstan: forvardtyq kelisim men tasymal shyǵyny
Ǵalamdyq ahýalǵa qaramastan Qazaqstannyń astyq eksportyndaǵy pozıtsııasy ilgerilep keledi. Qazaqstan - alǵashqy ondyqta. Kólemge kelsek, ótken jyldy rekordtyq deńgeıde aıaqtadyq. Jeltoqsan aıynyń ózinde mıllıon tonnaǵa jýyq astyq shetel asty, jyl boıy 7,9 mln tonna ónim eksporttaldy.
Al bıylǵy kórsetkishti jańa eginniń astyq saýdasynan alyp otyrmyz. 2024 jyldyń qyrkúıek aıy men 2025 jyldyń naýryz aıy aralyǵynda eksportqa 6,4 mln tonna astyq jóneltilgen. Aýyl sharýashylyǵy mınıstrliginiń málimetinshe, ózgeris tasymal kólemin ulǵaıtýǵa sep bolǵan:
· Ózbekstanǵa – 31,7 paıyz;
· Tájikstanǵa – 50 paıyz;
· Qyrǵyzstanǵa 88 paıyz artyq jetkizilgen.
Aıta ketý kerek, Iran men Ázerbaıjandaǵy qazaqstandyq astyq ulǵaıdy. Osylaısha, Iranǵa eksport 17,6 ese (43 myń tonnadan 761 myń tonnaǵa deıin), Ázerbaıjanǵa eksport 84 ese (5 myń tonnadan 423 myń tonnaǵa deıin) kóbeıgen bolatyn.
Árıne, qýanarlyq statıstıka. Alaıda bul el úshin jetistikten góri, amalsyz áreket nemese balama jol boldy degen durys shyǵar. Keıingi jyldary geosaıası jaǵdaı qazaq astyǵynyń tasymal jolyna da, baǵa saıasatyna da keri áserin tıgizdi. Qazaqstan fermerleri qaýymdastyǵy basqarma tóraǵasynyń orynbasary Ákpar Máýlenovtiń sózinshe, otandyq astyq eksporty Eýropa naryǵynan qaǵylyp otyr.
– Buryn bizdiń astyq Eýropa elderine úlken kólemde tasymaldanatyn. Shıelenisti jaǵdaı kóbeıgen shaqta ol naryqqa astyq ótkizý qıynǵa soǵýda. Óıtkeni, Reseı arqyly ótkizsek, ondaǵy tranzıt tarıfi óte joǵary, Eýropaǵa barǵan kezde bizdiń astyqtyń baǵasy básekege tótep bere almaıdy, – dedi spıker.
Aýyl sharýashylyǵy mınıstrligi de máseleniń baryn jasyrǵan emes. Eksporttalatyn astyqtyń baǵasy ishki jáne álemdik naryqtaǵy jaǵdaıdy eskere qalyptasatynyn aıtqan. Qoldan keletin bar kómek – tasymaldaý shyǵynyn sýbsıdııalaý. Qazir astyq eksportyn damytý úshin kólik tasymalyna arnaıy jeńildik engizilýde. Mólsheri eldiń alys-jaqyndyǵyna baılanysty. Astyq shalǵaı memleketterge tasymaldansa, tonnasyna 30 myń teńge, jaqyn elderge jóneltilse, 20 myń teńge beriledi.
– Esepteý álemdik taýar bırjalar, qolma-qol astyq naryǵy men ımporttaýshy elderdiń bıdaı satyp alýǵa arnalǵan tender deregin taldaý negizinde júrgiziledi. Sondaı-aq, baǵany anyqtaý kezinde astyqty mejeli stantsııaǵa nemese portqa jetkizýi, naqty eksporttyq baǵyttar boıynsha teńiz tasymalynyń quny, kólik shyǵyny eskeriledi. Bul qazaqstandyq astyqtyń básekege qabilettigin anyqtaýǵa múmkindik beredi, – delingen mınıstrliktiń redaktsııaǵa bergen jaýap hatynda.
Al Májilis depýtaty Anas Baqqojaevtyń pikirinshe, sharýalar men memleket arasyndaǵy mámileni durystaý kerek. Ásirese «Azyq-túlik kelisimshart korporatsııasy» UK» AQ-nyń talabyn qaıta qaraý mańyzdy.
– Jyl saıyn «Azyq-túlik kelisimshart korporatsııasy» kóktemgi dala jumysy kezeńiniń aldynda sharýalarmen kelisimshart jasaıdy. Bul jaqsy tetik ekeni daýsyz. Sharýalar nesıe almaı, bolashaq alatyn astyǵyn ótkizip, sonyń arqasynda avans alý qarastyrylǵan.
Alaıda qazirgi shartty reformalaý kerek sekildi. Birinshiden, sharýalarǵa kelisimshart usynylatyn kezde baǵa óte tómen kórsetiledi. Ekinshiden, atalǵan shart boıynsha sharýa qambaǵa astyq jınaǵan kezde astyqtyń qyzyǵyn kóre almaıdy. Óıtkeni kúzde jappaı astyq jınaý barysynda baǵa tómen bolady, al qysta baǵa ósedi. Forvardtyq satyp alý kelisimshartyn jasaǵan sharýa qystaǵy kóterilgen baǵany kórip, kompanııaǵa ótkizgenine ókinip jatady, – deıdi Anas Baqqojaev.
Depýtattyń aıtýynsha, osy mazmundas másele AQSh-ta 90-jyldardyń basynda oryn alǵan. Olar ony sheshýdiń jolyn taýypty. AQSh-ta forvardtyq kelisimshart jasalady, avans beriledi. Al kúzde astyq jınalǵan sátte ónimdi satý quqy sharýalarǵa júkteledi. Anas Baqqojaev Úkimetke sol modeldi qarastyrýdy usynyp keledi.
Jalpy tasymal kedergisine qaramastan qazaqstandyq astyqqa suranys joǵary. Máselen, Italııa makaron ónimderin ázirleýge Qazaqstannyń qatty bıdaıyn alady. Oǵan qosa kóp memleket bizdiń astyqty ózinikine qosyp, sapasyn jaqsartýǵa paıdalanady. Osy eseppen alsaq, memleket tarapynan astyqtyń ózindik qunyn tómendetý, sýbsıdııany ulǵaıtý, «Qazaqstan temir joly» AQ-nyń tasymal tarıfin kóterýine jol bermeý eksport áleýetin kótermek.