Áskerı dańq mýzeıinde jaýyngerlik rýhty tanytatyn jádigerler saqtaýly
PAVLODAR. KAZINFORM — Ertis-Baıan óńirindegi Áskerı dańq mýzeıi — ata-babamyzdyń áskerı rýhyn tiriltken, el qorǵaý jolynda tarıhta esimderi qalǵan qaharmandardyń eskertkishindeı. Mýzeıde búginde 300-den astam jádiger saqtaýly tur.
Mundaǵy jádigerlerdiń deni Ekinshi dúnıejúzilik soǵys taqyrybyna arnalǵan.
Deıturǵanmen, qazaq halqynyń jaýgershilik zamanyn sıpattaıtyn keıbir ekspozıtsııalyq keskinder ata-babamyzdyń tolarsaqtan saz keshe júrip, ulan-baıtaq dalany búgingi urpaqqa mura etip qaldyryp ketkenin aıǵaqtaıdy.
Áskerı dańq mýzeıiniń basshysy Talǵat Adamov mýzeı ǵımaratynyń ózi tarıhı jerde ornalasqanyn aıtyp ótti.
— Ǵımarattyń ózi 1926 jyly estonııalyq ınjener Lombaktyń jobasy boıynsha Pavlodar vokzalynyń kútý zaly retinde salynǵan eken. Keıin munda № 108 temirjol mektebi, № 188 mektep-ınternaty ornalasady. Ekinshi dúnıejúzilik soǵys jyldary atalǵan mekteptiń 26 túlegi maıdanǵa attanady. Ókinishke qaraı, olardyń barlyǵy soǵystan oralmady. Marqumdardyń esimderi jazylǵan qara tas mýzeı janynda tur. Al mýzeıdiń ózi 2011 jyly el basyna kún týǵan shaqta el qorǵaǵan dańqty ákelerimiz ben ata-babalarymyzdyń erlikterin máńgilikke urpaq esinde qaldyrý maqsatynda ashylǵan. Jádigerlerdiń deni — Otanymyzdy fashıstik basqynshylardan qorǵaǵan jerlesterimizdiń qarýy, jaýyngerlik nagradalar, qujattary men fotosýretteri, kitaptary men jeke zattary, jaýyngerlik hattar jáne t. b. 2023 jyly munda jóndeý júrgizilip, Qazaqstan qarýly kúshteriniń qurylý tarıhy boıynsha da ekspozıtsııalar paıda boldy, — deıdi ol.
Kirgen bette qaq ortadaǵy qımaq jaýyngeriniń beınesi kózge birden túsedi. 2001 jyly Maı aýdany aýmaǵynda qımaq jaýyngeri jerlengen oryn anyqtalyp, saýyt-saımany men qarýlary qosa tabylǵan.
Keıin jergilikti sheber S. Saǵyndyqov tabylǵan jádigerler boıynsha qımaq jaýyngeriniń beınesin jasap shyqqan. 7-ǵasyrda qımaq-qypshaq taıpalary Ertis boıyna qonystanyp, qýatty memleketke aınalǵany tarıhtan belgili.
Ǵalymdar qımaqtardyń astanasy — Imaqııa ózen boıynda ornalasqan dep boljaıdy. Keıingi zamandarda bul aýmaqta birneshe memleket ómir súrgen.
Al Qazaq handyǵy qurylǵan ýaqytta jońǵarlarǵa qarsy soǵysta Ertis-Baıan jerinen On san júzge uran salǵan er Oljabaı, Malaısary, Baıan, Jasybaı, Derbisáli, Qoshman t. b. ataqty batyrlardyń esimderi belgili.
Ataqty akademık Marǵulan Álkeı óz shyǵarmalarynda: «1741 jyly Baıanaýylda bolǵan shaıqasta Oljabaı, Jasybaı jasaqtary jońǵarlardy talqandaıdy. Jasybaı oqqa ushqan soń, Oljabaı qalmaqtardy tegisimen joıǵan bir taý „Qalmaqqyrǵan“ atanady» dep jazǵan.
Ókinishke qaraı, qazaq-jońǵar shaıqasyndaǵy tarıhı jer ataýy kitaptarda aıtylǵanymen, jergilikti mýzeıdiń tórinde ol týraly mazmundy maǵlumat kóre almadyq.
Ekspozıtsııada qazaq batyrlarynyń bes qarýyn, 19-ǵasyrdyń sońyna taman handar men sultandar ustaǵan ásem bezendirilgen qanjarlardyń kóshirmelerin, oq-dári salatyn sómkeni, ózge de qarý túrlerin baıqadyq.
Ult-azattyq kóterilisine arnalǵan buryshtan soń negizgi bólim Ekinshi dúnıejúzilik soǵys taqyrybyna arnalypty.
Tarıhı derekterge súıensek, Ekinshi dúnıejúzilik soǵysqa Ertis-Baıan topyraǵynan 46 myńdaı jaýynger jiberilip, 20 myń jerlesimiz maıdan dalasynda ajal qushqan.
Al erliktiń úlgisin kórsetken 31 jerlesimizge Keńes Odaǵynyń batyry ataǵyn berse, taǵy 8 azamat «Dańq» ordeniniń tolyq kavaleri atanǵan. 10 myńnan asa adam túrli orden-medaldarmen marapattalǵan.
Soǵysta qazaqstandyqtar arasynan alǵashqy altaýdyń biri bolyp Kýzma Semenchenko Batyr ataǵyn alǵanyn ekiniń biri bile bermeıtini anyq.
Ol 72-atqyshtar dıvızııasynyń komandıri, general-maıor sheninde júrip, 1941 jyly 22 shildede Keńes Odaǵynyń batyry ataǵyna ıe bolǵan. Mýzeıde dańqty azamattyń áskerı kıimi saqtalyp tur.
— Mynaý jerdegi sýrette Brest qamalanyń qaharmany Ǵabbas Jumatov beınelengen. Baıanaýyldan túlep ushqan jaýynger soǵysta talaı erlik kórsetip, elge aman-esen oraldy. Aǵartý salasynda uzaq jyldar eńbek etip, qoǵam qaıratkeri retinde tanyldy. Al mynaý taǵy bir dańqty jerlesimiz — Ábilqaıyr Baımoldın. Áskerı-saıası akademııany támamdap, Pskov oblysynda maıdanǵa kirgen. Nevel qalasynda komandır bolyp, soǵys dalasynda qazaqtyń talaı qaharmandarymen kezdesken. Ókinishke qaraı, 1944 jyly maıdan dalasyndaǵy urystardyń birinde qaza tapqan. Bizde áskerı kıimderi, jolsandyǵy bar. Nevelde qaharman jerlesimizdiń jáne Mánshúk Mámetova men 300-den astam jaýdyń kózin qurtqan mergen Ybyraıym Súleımenovtiń eskertkishteri ornalasqan, — dep jalǵastyrdy áńgimesin mýzeı basshysy.
Keńes Odaǵynyń batyry ataǵyn nebári 20 jasynda alǵan Mahmet Qaıyrbaevtyń jeke zattaryn, «Otandy qorǵaýda» maıdan gazetiniń áskerı tilshisi Aqmuqan Syzdyqbekov, atty kavalerııa polkiniń vzvod komandıri Hasen Seıitqazın, maıdan dalasynda erlik kórsetken Nesipbek Baıazıtov, Ermuhamet Aıdarǵalıev, Qabdesh Nurkın, Qısa Aryqov, ataqty partızandar Jylbek Aǵadilov pen jubaıy Jamal Aǵadilovanyń fotosýretterin de kezdestirdik.
Jaý tylynda júrip, Maııa esimdi qyz balany dúnıege ákelgen erli-zaıypty Aǵadilovterdiń taǵdyry kóptegen shyǵarmalar men kitaptarǵa arqaý bolǵan.
Kózge túsken jádigerler qatarynda «Qyzyl tý», 2 márte «Qyzyl juldyz» ordenderimen marapattalǵan áskerı dáriger Hamza Mustafınnyń medıtsınalyq qural-jabdyqtary men áskerı kıimi bar.
Aq jeleńdi abzal jan soǵys dalasynda 100-den astam adamnyń ómirin saqtap qalǵan. Qan maıdanǵa erlermen birge oblystan kóptegen qyz-kelinshek attanǵan. Máselen, soǵystyń alǵashqy leginde Pavlodardan 33 qyz-kelinshek bir kúnde jóneltiledi.
Olar maıdan dalasynda meıirbıke jáne radıst bolyp eńbek etken. Arýlardyń qanshasy elge aman-esen oralǵany týraly málimet joq.
Ekinshi dúnıejúzilik soǵys kezinde Pavlodar oblysy myńdaǵan jastardy attandyryp qana qoımaı, «Bári de jeńis úshin» degen uranmen maıdandy azyq-túlikpen, kıim-keshekpen qamtamasyz etip turdy.
Maıdan dalasyna kómek jiberýmen kóptegen otandastarymyz kózge túskeni anyq. Ásirese, qarý-jaraq jasaý qoryna qomaqty qarajat tapsyrǵandardyń esimderi altyn áriptermen jazylyp qaldy.
Mysal úshin pavlodarlyqtar arasynan qorǵanys qornyna Báıken Turǵulaqov 100 myń som, Qaıyrbek Bajeneev 150 myń som, Jaqııa Jańataev 106 myń som, Maı mektebiniń 6-synyp oqýshysy Roza Ysmaıylova 550 som tapsyrǵany kórsetilgen. Bul qarajat jeńis kúnin jaqyndatýǵa úlken sep bolǵany daýsyz.
Ertis boıy soǵys jyldary KSRO qalalarynan evakýatsııalanǵan ózge ult ókilderin baýyryna basty. Aımaǵymyzda osy jyldary birneshe evakýatsııalyq gospıtalder qurylǵan.
Pavlodar oblystyq memlekettik muraǵatynda saqtalǵan qujattardyń birinde: «1942 jyldyń 19 qańtarynda Pavlodar oblysynda 3 evagospıtal jumys istedi. Pavlodar qalasynda № 2924, № 2448, Sharbaqty aýylynda № 3604 gospıtal ornalasty» dep jazylǵan.
Buǵan qosa qala irgesindegi Moıyldy shıpajaıynda, qazirgi Astana kóshesindegi (Pavlodar qalasy) burynǵy et-sút tehnıkýmy men pedagogıkalyq ýchılışede jaraly jaýyngerlerdi emdegen. Bul mekemelerde júzdegen pavlodarlyq eńbek etip, syrqat jandar men jarasynan uzaq ýaqyt aıyqqan jaýyngerlerge medtsınalyq kómek kórsetti.
Gospıtalderde kóptegen donorlar turaqty qan tapsyrǵan. KSRO-nyń eki dúrkin qurmetti donory Valentına Kırıýshkınanyń, 65 lıtr qan tapsyryp 240 adamnyń ómirin saqtap qalǵan Raısa Jıhorskaıanyń esimderi atap aıtýǵa ábden laıyq.
Ókinishke qaraı, mýzeıde qazaq halqynyń jaýgershilik zamanyndaǵy oqıǵalardy tizbektep beretin jádigerler sırek. Óńirdiń mádenıet basshylyǵy, mýzeı qyzmetkerleri, jergilikti ǵalymdar men ólketanýshylar bul máseleni eskeredi degen úmittemiz.
Mýzeıdegi tarıhı málimetterdi de qaıta qarap, súzgiden ótkizý, keıbir derekterge ózgeris engizý, qordy tolyqtyrý, múmkin bolsa ekspozıtsııa zaldaryn keńeıtý jumystary qolǵa alynsa degen tilek bar.
Eske sala keteıik, Pavlodarda Mánshúk Mámetova paıdalanǵan samaýyr bar.
Sondaı-aq, Áskerı Dańq mýzeıiniń aýlasynda Keńes odaǵynyń batyry Mahmet Qaıyrbaevtyń soǵysta serigi bolǵan zeńbirek te saqtalyp tur.
