Ashtyqtyń eń aýyr zardaby men eń zor shyǵyny ne?
Ras, 20 ǵasyr - qandy ǵasyr boldy. Osy ǵasyrdyń qurbandaryn sanap, túgendeý úshin de talaı júzjyldyq jyljyp óter. Sebebi osy kezeńde bolǵan soǵys, repressııa, ujymdastyrý, kámpeskeleý syndy talaı-talaı qyrǵyndy naýqandardyń, zulmat oqıǵalardyń syry tolyq ashylǵan joq. Olar tarıhtan óziniń ádil baǵasyn ala alǵan joq. Tipti, biz sol bir qasiretti tolyq sıpatynda tanyp, bile almaı da kelemiz. Sebebi, tarıh burmalanǵan, derek ózgertilgen, jasyrlyǵan.
Ashtyqtyń eń sharyqtaǵan sheginde adamdar bir-biriniń etin jegen
Shyndyq sonaý tuńǵıyq tereńnen qol sozady bizge. Jaryqqa umtylady. Biraq sol shyndyqtyń kelbeti siz oılaǵandaı emes, tym kóriksiz. Qorqynyshty! Adam sengisiz. Osy shyndyqqa degen kúmánińdi seıiltetin tek bultartpas dáleldi derekter. Olar bylaı til qatady:
«Beseýdiń haty» avtorlarynyń biri, 1937 jyly «Halyq jaýy» dep qamaýǵa alynyp, ólim jazasyna kesilgen Mánsúr Ǵataýlın óziniń sońǵy sózinde:
« - Mynalar halyq jaýlary emes... Jaý menmin. Sondyqtan da bir meni sottańdar. Biraq men de halyq jaýy emespin, halyq jaýlarynyń jaýymyn. Al ondaı jaý bolýym 1932 jyly komandırovkamen Kentke (Qarqaraly mańyndaǵy eldi meken) kelgenimde bastaldy.
Mashınadan tústim, aınala tiri pende kórinbeıdi. Eshteme joq, uzynnan salynǵan qora ǵana tur. Esigin ashsam: ishinde ólikter jatyr. Úlken qoranyń ishi qatar-qatar jınalǵan máıitterge toly. Keıbir adamdardyń kózi ashyq jatyr, biraq áne-mine óletini kórinip tur.
Aıǵaı-shýdy estip syrtqa shyqtym. Shashtary jalbyrap, kózderi qantalaǵan, qoldarynda pyshaqtary bar áıelder júrgizýshige tarpa bas salyp, ony baýyzdamaqqa árekettenýde. Áýege oq attym, olar tura qashty.
Jan-jaǵyma qarasam, bir oshaqta úlken qazan qaınap otta tur. Birdeme pisip jatyr. Qaqpany ashsam, qaınap jatqan sýdyń ishinen jas balanyń birde aıaǵy, birde qoly, birde ókshesi kórinedi.
Mine sol kezden bastap men halyq jaýlarynyń jaýy boldym». («Jalyn», 1993, №7, 47-bet).
Osy syndy oqıǵalar ashtyq asqynǵan basqa da ólkelerde oryn alǵan. Osy ashtyq zulmatyn zerttep, eki bólimdi kólemdi eńbek jazǵan Tabyldy Qulııas aǵamyz bir suhbatynda «Adamjegish áıelder» týraly aıtqany bar edi.
- Muraǵattan OGPÝ-diń esebin qaraǵanymda, Aqtóbe oblysynyń qazirgi Alǵa aýdanynda úlken joldyń boıynda qos tigip, eki jas áıel otyrǵan. Jolda ilinip-salynyp bosyp kele jatqan adamdardy aldap-sýlap, soıyp jep otyrǵany jazylǵan. Mılıtsııa qos adamjegishti ázer degende qylmys ústinde ustap, atyp tastaıdy.
Sózsiz, bul - ashtyqtyń eń aýyr azaby edi. Ólýden de ótken azap - tiri otyryp, tiri pendeniń etin jeý. Aıýandyq kún keshý! Adamdyq bolmysynan aırylý!
Bulardy sógýge, olarǵa aıyp taǵýǵa bolmaıdy. Sebebi, olar adamdyq qalyptan aıyrylyp qalǵan, ashtyq azabynan aqyl ólip, tek «ózin ózi saqtaý» ınstıngi saqtalǵan eki aıaqty tirshilik ıeleri edi. Bul jaıly Kenıgsbergte (1773-1945 jyldar arasynda shyǵys Prýssııanyń ortalyǵy) týyp, Reseıde bilim alǵan tanymal ǵalym Pavel ıAkovlevıch Rozenbah (1858-1918) óziniń «O vlııanıı goloda na nervnye tsentry» atty eńbeginde (dısertatsııasy!) bylaı jazady:
«Ashtyq kóp jaǵdaıda «ashtyqtyń sandyraǵy» dep atalatyn psıhıkalyq kúızeliske ákelip soǵady. Árıne, ashyǵý belgili bir dárejege deıin psıhıkalyq sımptomsyz-aq óristeı berýi múmkin, alaıda organızmdegi nárdiń úziletin shaǵynda sana kúızele bastaıdy. Sananyń tejegish kúshi álsiregendikten oılar, ıdeıalar bir-birimen baılanyssyz tez-tez almasa bastaıdy. Estý men kórý qabileti gallıýtsınatsııaǵa ushyraıdy, adam sanasyn aqylǵa syımaıtyn naqurys ıdeıalar bıleı bastaıdy. Alaıda bul ıdeıalar da sanaǵa turaqtamaı, bir-birin jıi almastyrady. Adam óz-ózimen kúbirlep, jynmen sóıleskendeı kúı keshedi».
Ashtyq qysqanda adamnyń qandaı kúıge túsetini, qandaı áreketterge baratyny óz aldyna bir taqyryp. Ony qarymdy qalamger T.Ásemqulov «Ashtyq jáne soǵys. Sana kúızelisi» atty maqalasynda jan-jaqty zerttep, ǵylymı dálelder men dáıekterdi molynan keltire otyryp, sheberlikpen tarqatyp jazǵan.
Keı eldi mekenderde birde-bir adam tiri qalmaǵan
«Beseýdiń haty» úshin qazaqtyń birtýar jazýshysy ári qaıratkeri Ǵabıt Músirepov biraz qyspaq kórgeni tarıhtan belgili. Solardyń ishinde Ǵabeńniń qabyrǵasyn qaıystyrǵan eń qıyn synaqtarynyń biri onyń Goloşekınniń nusqaýymen ashtyq jaılaǵan Qostanaı óńirindegi shalǵaı eldi mekenderge sapary bolady. Óz esteliginde jazýshy sol saparyn bylaı jazady:
«Sonymen, biz júrip kettik. Qostanaı men Semıozerdyń arasy júz shaqyrym bolsa, biz tabany kúrekteı jeti kún júrdik. Ol jerde jol deıtin uǵym atymen joq. At qulaǵy kórinbeıtin boranda at baýyrynan keletin kúrtikti keship, kúnine eki-úsh saǵattaı jyljımyz da qardan aqqala soǵyp, yqtasyn jasaımyz. Sonsoń atty aǵytyp, shanadaǵy azǵana shópten saldyramyz. Ózimizde alyp shyqqan azyq bar. Qatqan nanmen sýyq kolbasadan qaýjap alamyz da, «boı jylytqyshtan» azdap jutamyz. Sondaǵy bizdiń jol boıyndaǵy adastyrmas qarasynymyz - biriniń sońynan biri shubyryp kele jatyp, qulaǵan jerinen tura almaı qalǵan ólikter boldy. («Halyq keńesi», 1992, 20 naýryz).
Músirepovke sumdyq jáıtterdi kórýge týra kelgen. Ol júrgen joldyń sol qaptalynda máıitter biriniń ústine biri qatarlap jınalyp, ústin qar basyp qalypty. Jolaı qańyrap qalǵan aýyldar, naqtyraq aıtqanda, qatar-qatar tizilgen kıiz úılerden turatyn qalashyqtar kezigedi. Kollektıvtendirý bastalysymen mundaı mekender qyrda kóptep paıda bolǵan edi.
Jolserik ekeýi qalashyqtardyń birin aralap kóredi. Ár kıiz úı nómirlenip, tutas kóshelerdi quraıdy. Bári de qaladaǵydaı sekildi. Kishkene taqtashalar ilingen:
«Quramysov kóshesi», «Ernazarov kóshesi», «Roshal kóshesi», «Golıýdov kóshesi» - ár kóshege qazaqstandyq kósemderdiń esimi berilgen. Al kıiz qalashyǵynyń ózi «Joldas Goloşekın atyndaǵy» dep atalady eken. Qalashyqta bir de bir adam bolmaǵan - bári de ólip bitipti».
Kúni keshege deıin Qazaqstandaǵy halyqtyń kemip ketýi týraly derekteme retinde 1926 jyly jeltoqsanda jáne 1939 jyly 15 qańtarda ótken Búkilodaqtyq halyq sanaǵynyń materıaldary negizge alynyp keldi. 1926 j. birinshi sanaq boıynsha Qazaq ASSR-nyń terrıtorııasynda 3 mln. 628 myń qazaq turǵan eken. 1939 jylǵy sanaq boıynsha óz jerindegi qazaqtardyń sany 1 mln 321 myń adamǵa, nemese 36,7% kem bolyp shyqqan. Árıne, bul tolyq málimet emes. 1930 jyldyń ortasyna qaraı respýblıkadaǵy halyqtyń jalpy sany áli de birshama tolyqqan bolatyn. Ol kezde Qazaqstandaǵy túpkilikti halyqtyń sany 4 mln 120 myń adam edi.
Qazaqstannan tysqary ketken 1030 000 adamnan 414 myńy keıinnen elge qaıtyp oraldy. 616 000 adam qaıtyp kelmedi. Olardyń bir bóligi Qytaıǵa, Mońǵolııaǵa, Aýǵanstanǵa, Iran men Túrkııaǵa ótip ketti. Kóptegen qazaqtardyń irgeles respýblıkalarǵa aýyp ketkendigin halyq sanaqtarynyń málimetteri de dáleldeıdi. Eger 1926 jylǵy sanaq boıynsha basqa respýblıkalarda 314 myń qazaq turǵan bolsa, 1939 jyly olardyń sany 794 myńǵa jetti. 1926-1939 j.j. aralyǵynda asharshylyqtan qashyp barǵandardyń esebinen RSFSR-daǵy qazaqtar sany 2,3 ese, Ózbekstanda - 1,7 ese, Túrkimenstanda - 6 ese, Tájikstanda - 7 ese, Qyrǵyzstanda - 10 ese ósti.
Ulttyń basty qundylyǵy adam desek, bul qazaq ulty úshin orny tolmas shyǵyn boldy. Demografııalyq ósimdi tejedi. Sol kezderi qazaqtan áldeneshe ese sany az kórshiles ulttardyń búginde aldy 30 mıllıonǵa (ózbek) jetip otyrǵanyn eskersek, qanshalyqty zor shyǵynǵa ushyraǵanymyzdy jobalaı alamyz.
Eskeretin jaıt, sol kezdegi qazaq ekonomıkasynyń basty kórsetkishi - mal sany da kúrt kemigen. Eger 1929 jyly 1 qańtarda Qazaqstanda iri qaraǵa shaqqanda 44,7 mln. bas mal bolsa, 1931 jyly ol 8,6 mln-ǵa deıin kemip ketti. Al 1934 jyldyń 1 qańtaryna qaraı shamamen 4,7 mln bas qalǵan. Munyń sebebi asyra silteý, memleketke mal ótkizý josparynyń jyl saıyn ústemelep ósýi, bosqyndyqqa ushyraǵan shekara aýdandarynyń turǵyndary keı jaǵdaıda maldaryn aıdap alyp ketýi jáne eń bastysy, juqpaly mal aýrýynyń eldi jaılap alýy edi. (Derekterdi 1991-1992 jyldary QR Joǵarǵy Keńesi qurǵan 1931-1933 j.j. asharshylyq pen jappaı saıası qýǵyn-súrgin sebepterin anyqtaý komıssııasy múshesi - tarıhshy, Qaıdar Aldajumanov keltiredi).
Ashtyqtyń eń aýyr zardaby - ult minezi ózgeriske ushyrady
Taǵy da T.Qulııas aǵamyzdyń bir sózi oıǵa oralady. Ol kisi ashtyqty zertteı kele, onyń eń aýyr zardaby ne ekenine kózi jetken. Ashtyqtyń eń aýyr zardaby, biz oılaǵandaı, halyqtyń qyrylyp qalýy emes. Maldyń da, dúnıe-dáýlettiń de tonalýy emes. Ol - ulttyń óz asyl minezin, ǵasyrlap jınaǵan qanǵa sińdi qasıetin joǵaltý. «Jas Alash» gazetine bergen suhbatynda (2012 jyl, 17 mamyrdaǵy sany) jazýshy osyndaı oılarymen bólisedi.
- Meni tańdandyrǵan nárse: qyzyldar bılikke kelgen 5-6 jyldyń ishinde mundaı ońbaǵandar qaıdan shyqty? Munyń túpnegizi - kókirek kózi kereńdikte, saýatsyzdyq pen nadandyqta. Bir sózben aıtqanda, teksizdikte. Kesip tastaýy qıynǵa aınalyp bara jatqan sol jaman minez qazaq arasynda ashtyq jyldary tamyryn tereńdetip jiberdi.
Meniń túıgenim - ashtyq tutas ulttyń tabıǵı bolmysyn az ýaqyttyń ishinde ózgertip jiberedi eken. Quddy bir vırýs sııaqty. Ultty usaqtatady. Kesek minezdi joıady. Adamdy qý qulqynnyń qulyna aınaldyrady.
***
Arada seksen jyldan astam ýaqyt ótse de ashtyq jyldary ortaıǵan nárseniń oryny tolmaı keledi. Árıne, salystyrmaly túrde. Bir anyq nárse, biz osy tarıhı oqıǵadan sabaq ala bilýimiz kerek. Sebebi, keshe bar baılyǵy mal bolǵan qazaq búgin de jappaı kásip, óner úırenip kete qoıǵan joq. Qazirgi tańda da bar baılyǵy «jer qoınaýyndaǵy qazyna» bolyp otyrǵan qazaq aldaǵy ýaqytta tranzıttik qabiletin, geografııalyq artyqshylyǵyn paıdalana otyryp, jańa damý dańǵylyna túsýi tıis. Bul oraıda Elbasynyń jańa jahandyq syn-qaterlerge jaýap retindegi «Nurly jol - bolashaqqa bastar jol» Joldaýy men «Ult jospary - Nursultan Nazarbaevtyń bes ınstıtýtsıonaldyq reformasyn júzege asyrý jónindegi 100 naqty qadamy» aıqyn baǵdar bola alady. Endi osy jobalar sátti iske asyrylýy kerek. Biraq búgingi basty maqsat - halyq sanasyn ózgertý. El men jerdi kógertý úshin ár adam boıynda eńbekqorlyq qasıet bolýy kerek, sonda ǵana qazaq halqy ósip-órkendeıdi, biz jarqyn bolashaqqa jete alamyz.
Erbol Janat
