Ashyqtyq pen senim: Qazaqstannyń sot júıesindegi ózgerister
ASTANA. KAZINFORM – Qazaqstanda sońǵy 5 jylda sot júıesi salasynda azamattardyń quqyqtaryn qorǵaýdy arttyrýǵa, sot tóreligin beıtarap iske asyrý úshin sýdıalardyń táýelsizdigin nyǵaıtýǵa baǵyttalǵan keshendi is-shara iske asyryldy. Kazinform agenttigi saladaǵy aıtýly reformalarǵa sholý jasap kórdi.
Ákimshilik sottardyń múddesi
Ákimshilik ádiletti endirý aıasynda 2021 jyly Prezıdent Jarlyǵymen mamandandyrylǵan aýdanaralyq 21 ákimshilik sot quryldy. Olar 2021 jyldyń 1 shildesinde Ákimshilik-rásimdik protsestik kodeks kúshine engennen bastap, óz jumystaryn atqaryp keledi.
Ákimshilik sottardyń mıssııasy – adamdar men bıznestiń quqyqtaryn memlekettik organdardyń qysymynan qorǵaý. Ákimshilik ádilet «halyq únine qulaq asatyn memleket» qaǵıdatyn júıeli júzege asyra otyryp, sot tóreliginde serpilis jasady.
2021 jyldyń ІІ jarty jyldyǵynan 2024 jyldyń maýsymyna deıin ákimshilik sottarǵa 87,5 myńǵa jýyq talaptar túsken, ósim baıqalady. Qazir qoıylǵan talaptardyń 59%-y qanaǵattandyryldy. Kóbinese bul turǵyn úı, jer, kedendik jáne salyq daýlary. Bul jaǵdaı, eń aldymen, ákimshilik organdar men laýazymdy tulǵalardyń óz qyzmetterinde ákimshilik ádilettiń qaǵıdalaryn buljytpaı saqtap otyrýlaryna alyp keldi. Demek, bul tsıfrlar mynany bildiredi:
- «memlekettik organmen sottasýdyń esh paıdasy joq, olardyń áreketi árdaıym durys» degen túsinikti ózgertti;
- ákimshilik organdar óz jumysyn ÁRPK-niń (ákimshilik rásimdik-protsestik kodeksi) jańa erejeleri boıynsha áli qaıta qurǵan joq;
- azamattar sottyń belsendiligin sezinip, ákimshilik sottarǵa kóbirek sene bastady.
Kassatsııalyq sottardyń qurylýy men Joǵarǵy sot rólindegi ózgerister
Ótken jyly Parlament mańyzdy novellalar blogyn qabyldady. Ol Senatta qurylǵan Sot júıesin reformalaý jónindegi jumys tobynyń birinshi kezeńiniń naqty nátıjesi. Ol apellıatsııalardyń rólin keńeıtýge, sýdıalarǵa quqyq qorǵaý organdarynyń tarapynan qysymdy boldyrmaýǵa, aýdandyq sottar tóraǵalarynyń saılaý elementterin engizýge qatysty boldy. Mundaı qadam mansaptyq ósýdi ashyq jáne túsinikti etti. Otbasylyq sottar men alqabılerdiń qatysýymen ótetin sottardyń sany arta bastady. Sotqa talap qoıý kezinde memlekettik bajdy tóleý boıynsha keıinge qaldyrý múmkindigi engizildi.
Kassatsııalyq sottardyń qurylýy búgingi kassatsııalyq úlgidegi azamattar men zań qoǵamdastyǵy ókilderiniń synyna baılanysty boldy. Óıtkeni, sot tóreligin júzege asyrý sapasy men azamattardyń sotqa degen seniminiń deńgeıi árbir sot organynyń tıimdiligine tikeleı baılanysty.
Memleket basshysynyń tapsyrmasy boıynsha Joǵarǵy sot kásipkerlermen jáne zańgerlik qoǵamdastyqpen kezdesýler ótkizdi. Usynylyp otyrǵan derbes kassatsııalyq satynyń jańa úlgisi elordada qylmystyq, azamattyq jáne ákimshilik ister boıynsha úsh kassatsııalyq sot satysyn qurýdy bildiredi.
Bıyl 21 maýsymda Parlament qabyldaǵan Zańdarǵa engizilgen ózgeristerge sáıkes, 2025 jyldan bastap Joǵarǵy sotta kassatsııalyq saty bolmaıdy. Joǵarǵy sot satysynyń róli de ózgeredi, onyń jumysy sot praktıkasynyń birkelkiligin qamtamasyz etýge baǵyttalady. Joǵarǵy sot aktilerin qaıta qaraý erekshe jaǵdaılarda múmkin bolady. Jańa mehanızm Joǵarǵy sot tóraǵasynyń ókildik ınstıtýtyn aýyrtpalyqsyz joıýǵa múmkindik beredi.
Sot júıesi memlekettik organdarǵa táýeldi me?
Prezıdent 2022 jyly sot júıesin qarjylandyrýdyń jańa modelin engizýdi tapsyrdy. Sot júıesi 2023 jyldan bastap, búkil memlekettik apparatty ustaýǵa jumsalǵan shyǵystardyń keminde 6,5% ıelenýge kepildik aldy. Konstıtýtsııalyq zańnyń 57-baby boıynsha sýdıalardyń ózin-ózi basqarý organy Joǵarǵy sottyń keńeıtilgen plenarlyq otyrysy aıqyndaldy. Oǵan sottardyń barlyq deńgeıi, aýdandyq, oblystyq sottardyń jáne Joǵarǵy Sottyń sýdıalary kiredi. Baqylaýdy Joǵary aýdıtorlyq palata júzege asyrady.
2023-2024 jyldary táýelsiz sot tóreligin júzege asyrý úshin qajetti jaǵdaılar jasaý baǵytyndaǵy jumystar jalǵasyn tapty. 2023 jyly Joǵarǵy Sottyń keńeıtilgen jalpy otyrysynda bekitilgen qaǵıda sot júıesiniń bıýdjetin bólýdi tolyq iske asyrýǵa múmkindik berdi. Shyǵyndardyń baǵyttary – jalaqy, salyqtar, jarnalar, aýdarymdar, ómir boıy ustaý, jumystan shyǵý járdemaqysy taǵy basqa.
Otandyq sot júıesindegi genderlik teńdik
Sot tóreligin júzege asyrýdyń kúrdeli jáne jaýapty jolynda názik jandy sýdıalar er azamattarmen teń dárejede jumys isteıdi. Olar respýblıkanyń sot júıesiniń jartysynan kóbin quraıdy – 52,9%. Jalpy, elimizdegi sot qyzmetkerleriniń 67,6% - áıelder. Jumys júktemesi, isterdiń kúrdeliligi men ýaqyttyń tapshylyǵyna qaramastan, názik jandylardyń úlesi bar.
Sot júıesin tsıfrlandyrý
Basqa elder sııaqty qazaqstandyq sot júıesi de elektrondy formatqa aýystyryldy. Onyń artyqshylyǵy ashyq (burmalaýǵa jol berilmeıdi) ári arzan (qaǵaz qajet emes). «Sot kabıneti» arqyly qujattardyń 95% elektrondy túrde beriledi.
Jumys ýaqytynyń ár mınýty saıyn 100-den astam jańa qujat qalyptastyrylady. BigData tehnologııasymen Sıngapýr tájirıbesi boıynsha osy orasan zor aqparattyq massıvti óńdeý úshin Ahýaldyq ortalyq quryldy. Ol táýlik boıy respýblıka sottarynyń qyzmetin 850-den astam kórsetkish boıynsha baǵalap otyrady.
Protseske qatysýshylar «Tanysý» modýli boıynsha kez kelgen ýaqytta onlaın-rejımde talap qoıýmen, sot otyrystarynyń aýdıojazbalarymen, azamattyq jáne ákimshilik ister boıynsha basqa da qujattarmen tanysa alady.
Elimizdegi sot otyrystary zaldary aýdıo jáne beınetúsirilim júıesimen jabdyqtalǵan. Osylaısha, sot protsesine onlaın rejımde qatysýǵa múmkindik jasalǵan. 2022 jyly engizilgen taǵy bir noý-haý, endi protseske qatysýshylar óz turǵylyqty jerinde ǵana emes, elimizdiń kez kelgen basqa da sotyna júginýge quqyly. Bul jergilikti atqarýshy organdardyń, quqyq qorǵaý organdarynyń jáne bıznes-elıtanyń sotqa yqpal etýin joıady, sot júktemesi teńestiriledi, óıtkeni júıe isti júktemesi eń az sotqa jiberedi.
Sheteldik mamandar qazaqstandyq sot júıesine qyzyǵýshylyq tanytyp otyr
Birinshisi – jasandy ıntellekt elementteri paıdalanyp jasalatyn tsıfrlyq sot taldaýy. Servıs azamattyq istiń nátıjesin boljaý múmkindigin ashyp qana qoımaı, birkelki sot praktıkasyn qamtamasyz etýge múmkindik beredi, óıtkeni sýdıa talap qoıý túsken kezden bastap, uqsas ister boıynsha jaǵdaıdy kórip otyrady.
Ekinshi keıs – qazaqstandyq sottarda byltyrdan bastap qoldanylyp kele jatqan robottandyrý tehnologııasy. Sheshim qabyldaýdyń naqty algorıtmderi negizinde robot sýdıalardyń qalaýy zańmen qatań shektelgen ister boıynsha sot aktileriniń jobalaryn daıyndaıdy. Mysaly, boryshkerge elden ketýge tyıym salatyn sanktsııa berý. Bul – kúndelikti jumys, sýdıa dáleldemelerdi baǵalamaıdy, sot praktıkasyn qoldanbaıdy jáne quqyq normalaryn zerttemeıdi. Bul rette, sheshimge qol qoıatyn sýdıanyń jaýapkershiligi saqtalady. Konstıtýtsııalyq talaptar buzylmaıdy.
Odan ári robottandyrý úshin áleýeti bar ister men materıaldar sanattaryna taldaý júrgiziledi. Bul bir jaǵynan, sottardy ádettegi ýaqytty kóp alatyn jumystan bosatady, ekinshi jaǵynan, sot qatelikteri azaıady.
Jańa IT sheshimderdi engizý sot tóreliginiń tıimdiligi jónindegi Eýropalyq komıssııa (CEPEJ) bekitken sot júıelerinde jasandy ıntellektti qoldaný týraly Eýropalyq etıkalyq Hartııanyń erejelerin eskere otyryp júzege asyrylady.
Bul tehnologııa sýdıa-adamdy almastyrmaıdy, bul – sot praktıkasynyń birkelkiligin jáne protseske qatysýshylardyń quqyqtaryn sapaly qorǵaýdy qamtamasyz etetin qosymsha kómek quraly ǵana.
Jalpy, elimizde jáne shetelde sot tóreligin tsıfrlandyrý deńgeıi joǵary baǵalanyp otyr. Sottardyń IT-tehnologııalardy qoldanýy boıynsha CEPEJ 2020 jáne 2022 jyldardaǵy sholýlarynda Qazaqstan 47 eldiń ishinde 4-shi oryndy ıelendi.
Alqabılerdiń qatysýymen ótetin sot protsesteri kóbeıgen. Bul ádiletti sottyń kórsetkishi me?
Qazaqstanda 2007 jyldan bastap alqabılerdiń qatysýymen sot protsesteri ótkizile bastady jáne ol sot tóreligin júzege asyrýdyń bir túri retinde, sońǵy ýaqytta rezonanstyq ister boıynsha aqtaý úkimderin shyǵarýǵa baılanysty keń taraldy.
Bul ınstıtýt – demokratııanyń kórsetkishi, qoǵamnyń sot tóreligin júzege asyrýǵa qatysýy. Adamnyń kináliligi nemese kinásizdigi týraly sheshimdi azamattardyń ózderi qabyldaıdy.
Alqabı bolý úshin birneshe kezeńnen turatyn muqııat irikteý protsedýrasynan ótý kerek. Іrikteý kezeńi sotqa tikeleı táýeldi bolmaıtyndaı etip oılastyrylǵan. Máselen, alqabılerge kandıdattardyń tizimin jergilikti atqarýshy organdar (ákimdikter) jasaqtaıdy.
Kandıdattarǵa irikteý kezeńinde de, sot protsesinde de birqatar talap qoıylady. Máselen, eger taraptar alqabılerdiń bireýiniń protseske qatysýshylarǵa týystyq baılanysy týraly bilse, olarǵa ýájdi qarsylyq bildire alady.
Eń bastysy – sýdıalar, prokýrorlar, tergeýshiler, quqyq qorǵaý organdarynyń qyzmetkerleri alqabıler bola almaıdy. Bul obektıvtilikti barynsha qamtamasyz etý jáne aıyptaý baǵytyna tosqaýyl qoıý úshin jasalǵan.
Qylmystyq isti alqabıler sotynyń qaraýyna múmkindik berý – ol árbir adamnyń Konstıtýtsııada kózdelgen obektıvti sot qorǵaýyna degen quqyǵy. Alqabıler soty – taraptardyń jaryspalylyǵy, kinásizdik prezýmptsııasy, táýelsiz, alqaly, obektıvti sot tóreligi syndy qaǵıdattarǵa tolyq jaýap beretin adam quqyqtarynyń kepili.
2023 jyldan bastap alqabıler sotynyń qaraýyna jatatyn isterdiń aýqymy edáýir keńeıtildi. Sondyqtan da bolar, statıstıka osy zań ınstıtýty qarastyrǵan isterdiń ósý deńgeıin kórsetedi. Máselen, 2019-2023 jyldary jáne 2024 jyldyń 5 aıynda alqabıler jalpy sany 422 qylmystyq isti qaraǵan.
Eks-sheneýnik Qýandyq Bıshimbaev isiniń sot ashyqtyǵyna áseri
Q. Bıshimbaevqa qatysty sot protsesiniń tikeleı efırde ótýi taraptardyń ótinishhaty boıynsha júzege asyrylǵan. Bul jerde aıta ketý kerek, translıatsııa ótkizý týraly sottalýshynyń ózi ótinish bildirgen.
Sot otyrysynyń ashyq formaty árbir tilek bildirýshi sot zalyna kirip, sot talqylaýynyń basynan aıaǵyna deıin qatysa alatyndyǵyn bildiredi.
Іsti tikeleı efırde taratý eren eńbekti qajet etedi, ol úshin sot zalynyń materıaldyq-tehnıkalyq bazasy bolýy qajet. Otyrysty kópshilikke keńinen kórsetý sottyń túpkilikti maqsaty emes. Kóshpeli sot otyrystary jáne sot otyrystaryn tikeleı efırde taratý adamdarǵa árbir jasaǵan áreketi úshin jazanyń bolatyndyǵyn túsindirýge baǵyttalady.
Keıde jergilikti jerlerde kóshpeli sot otyrystary (oqý oryndarynda, eńbek ujymdarynda jáne t.b.) júrgiziledi. Osylaısha, sottar quqyqtyq túsindirý jumystaryn júrgizedi, zań buzýshylyqtardyń, sonyń ishinde qylmystardyń aldyn alý sharalaryn qoldanady.
Tatýlyq – turaqtylyq negizi nemese medıatsııa tártibi
Daýlardy sheshýdiń álemdik praktıkasynyń negizinde tatýlasý jatyr. Bul qazirdiń ózinde aksıoma. Mysaly, OESR elderinde tatýlasý úlken oryn alady. Ol jaqta azamattar daýlardy sheshýde eń aldymen, medıatorǵa júginýdi jón sanaıdy. Olar onyń jumysynyń tıimdiligin jaqsy túsinedi, sot protsesiniń qymbattyǵy men uzaqtyǵyn eskeredi. Mysaly, Ulybrıtanııa men Kanadada daýlardyń 80-90 % medıatsııa arqyly sheshiledi, sottar tek asa kúrdeli isterdi ǵana qaraıdy.
Bizdiń sottar 2023 jyly tatýlasýdyń balamaly tásilderin qoldana otyryp, 117,5 myń azamattyq daýdy sheshti. Al 2024 jyldyń 5 aıynda bul kórsetkish 44 myńnan asty.
2023 jyly daýdy sotqa deıingi retteý tártibimen 27,7 myń is, 2024 jyldyń 5 aıynda 12 myńǵa jýyq is aıaqtaldy.
ÁRPK sheńberinde bitimgershilik rásimderdi qoldana otyryp, 10,7 is aıaqtaldy (2024 jyldyń 5 aıynda – 1,5 myń). Bitimgershilik rásimderdi qoldaný óz múmkindigin áli de joǵaltqan joq.
Kópshiligi áli kúnge deıin medıatsııa sottyń aıryqsha quzyreti dep sanaıdy, qoǵamda áli de ózara tatýlasý mádenıeti naqty qalyptasa qoıǵan joq, kóp jaǵdaıda adamdar óz daýlaryn sottan tys sheshe almaıdy jáne sheshýge qulyqty emes. Azamattarǵa tatýlasý daýdy sheshýdiń eń tıimdi tásili ekenin jetkize bilý – óte mańyzdy.
Ómir boıy bas bostandyǵynan aıyrylǵan qylmyskerdiń ózi raqymshylyqqa úmittenedi
Konstıtýtsııanyń 54-babyna sáıkes, raqymshylyq jasaý týraly másele tek Parlamenttiń qaraýynda bolady jáne ol jeke-dara aıqyndalmaǵan adamdar tobyna qatysty shyǵarylady. Raqymshylyq jasaý - adamdy jasaǵan qylmystary úshin ońaltýdy bildirmeıdi jáne tek keshirý bolyp sanalady.
Qylmystyq kodekstiń 78-babynyń mazmunynan kórinip turǵandaı, raqymshylyq jasaý nemese keshirim jasaý aktisi negizinde qylmys jasaǵan adamdar qylmystyq jaýaptylyqtan jáne jazadan bosatylýy múmkin. Aýyr nemese asa aýyr qylmys jasaǵany úshin sottalǵan adamdarǵa raqymshylyq jasaý týraly akt negizinde olarǵa taǵaıyndalǵan jazanyń merzimi qysqartylýy múmkin.
Kámeletke tolmaǵan jasóspirimderdi qospaǵanda, kámeletke tolmaǵandarǵa jynystyq tıispeýshilikke qarsy qylmystar, terrorıstik jáne ekstremıstik qylmystar, azaptaýlar, sondaı-aq qylmystardyń qaıtalanýy nemese qylmystardyń qaýipti qaıtalanýy kezinde jaza taǵaıyndalǵan adamdarǵa raqymshylyq jasaý týraly akt qoldanylmaıdy.
Ómir boıyna bas bostandyǵynan aıyrýǵa sottalǵan adam raqymshylyqqa jatpaıdy jáne shartty túrde merziminen buryn bosatýdy suraý múmkindigin alǵanǵa deıin 25 jyl bas bostandyǵynan aıyrý jazasy merzimin óteýge tıis (Qylmystyq kodekstiń 72-baby 6-bóligi).
Ulttyq statıstıka bıýrosynyń 2023 jylǵy zertteýi boıynsha halyqtyń sot júıesine degen seniminiń kórsetkishi - 52,2%.
