Ashyǵý aǵzany qalaı tazalaıdy — gastroenterologpen suhbat
Elimizde qazir túrli ashyǵý ádisin usynatyn mamandar kóp. Kazinform tilshisi gastroenterolog Saǵyndyq Rysmaǵanbetovpen kezdesip, durys jolyn surady.
— Qazir elimizde ashyǵý sánge aınalǵandaı áser qaldyrady. Adamdar shynymen de sanaly túrde densaýlyǵyn qolǵa alǵan ba?
— Maman retinde aıtarym — ashyǵý arqyly aǵzany saýyqtyrý paıdaly. Qazir adamdar osy ádiske jıi júginedi. Bul saýyqtyrýdyń ejelden kele jatqan bir joly dep aıtar edim. Buǵan Ibn Sına, Gıppokrat, Ál-Farabıdiń eńbekterindegi jazbalary dálel. Ǵylym, tehnologııa damyǵan zamanda ǵalymdar zertteýdi tereńdete tústi. HІH ǵasyrda Eýropa ǵalymdary ashyǵýdyń paıdaly ekenin dáleldegen. HHІ ǵasyrda japon ǵalymy Esınorı Osýmı óz zertteýinde ashyǵý nátıjesinde paıda bolatyn aýtofagııanyń mańyzyn dáleldep, Nobel syılyǵyn aldy. Ras, qazirgi kezde ashyǵýdyń túri kóp.
— Atap ótseńiz…
— Ashyǵýdyń birneshe túri bar. Eń keń taraǵan túrleri:
Medıtsınalyq ashyǵý (emdik ashyǵý). Maqsaty — densaýlyqty jaqsartý, aǵzany tazartyp, qabynýdy azaıtý. Onyń 1, 3, 7 kúndik jáne odan da uzaq merzimdi ashyǵý ádisi bar. Mundaı ashyǵý kezinde tek sý ishedi.
Dinı ashyǵý. Maqsaty — rýhanı tazarý. Mysaly: Oraza (Ramazan) — kún shyqqannan kún batqanǵa deıin tamaq pen sýsyn ishpeý. Hrıstıan, býddıst, ıýdeı dinderinde de oraza túrleri bar.
Intervaldy ashyǵý (aralas ashyǵý). Maqsaty — salmaq tastaý, ınsýlın deńgeıin retteý, zat almasýdy jaqsartý. Túrleri: 16/8 ádisi — 16 saǵat ashyǵý, 8 saǵat ishinde tamaqtaný, 5/2 ádisi — aptada 5 kún qalypty tamaqtanyp, 2 kún óte az kalorııa tutyný, OMAD (One Meal A Day) — kúnine tek 1 ret tamaqtaný.
Qurǵaq ashyǵý. Maqsaty — aǵzany tolyq tazartý. Ol kezde sý da, tamaq ta ishpeıdi. Bul qaýipti bolýy múmkin. Sondyqtan tek qysqa merzimge josparlap, maman baqylaýynda bolýy kerek.
Smýzı nemese shyryn dıetasy. Maqsaty — jeńil ashyǵý. Ol kezde tamaq jemeıdi, tek shyryn nemese smýzı ishedi. Bul aǵzany demaltýǵa kómektesedi.
Ashyǵýdyń paıdasy men zııany ár adamnyń densaýlyǵyna baılanysty ártúrli bolady. Sozymaly aýrýlary (mysaly, qant dıabeti, asqazan jarasy) bar adamdar dárigermen keńesip qana ashyqqany durys.
— Ashyǵýdyń paıdasyna toqtalsańyz…
— Aǵzamyzdyń birneshe júıesine oń áser etedi. Sonyń ishinde júıke júıesi, asqazan-ishek joldary, metobolıkalyq buzylystary bar adamdarǵa paıdaly. Tipti aǵzanyń ýaqytynan buryn qartaıyp ketpeýin qamtamasyz etedi. Ǵalymdardyń aıtýynsha, aýtofagııa qurylysy arqyly qabyný, júrek-qan tamyr aýrýlaryn, zat almasýdyń buzylýy, neırodegenatıvti, qaterli isik pen semizdiktiń aldyn alýǵa bolady. Kýrt Eskobar bastaǵan zertteý tobynyń jazýynsha, ýaqtyly ashyǵý — altsgeımer (qartaıý nemese aljý) aýrýynyń aldyn alady. Óıtkeni ol beta-amıloıd syndy amın qyshqyldaryn azaıtady. ıAǵnı, belgili bir ýaqyt saıyn ashyǵý arqyly qartaıýdy toqtatyp, densaýlyqty jaqsartýǵa, uzaǵyraq ómir súrýge múmkindik bar.
Skrıpps ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń ımmýnologtary adam aǵzasy aqyryn ashyqqanda, ınsýlınge táýeldi bolmaǵanda aýtofagııa tez júretinin jazdy. Negizi qartaıa kele aýtofatsııanyń júrisi baıaýlaıtynyn umytpaǵan jón. Al Florıda ýnıversıteti ǵalymdary aýtofagııa qubylysy tez júrý úshin aýyq-aýyq ashyǵýdy ádetke aınaldarý keregin aıtady. Olardyń esepteýinshe eń tıimdi ashyǵý — 18-24 saǵattyq ashyǵý tártibi.
— Ashyǵý ádisin usynatyn adam kóp. Ásirese áleýmettik jelide óz qyzmetin ashyq jarnamalaıtyn adamdar kóbeıdi. Mamandy qalaı tańdaımyz? Kimdiki durys, qaısysy burys?
— Ár adamnyń ındıvıdýaldy ereksheligin eskeretin bilikti mamanǵa barý kerek. Sebebi ár adamnyń aǵzasy ártúrli, zat almasý protsesi de árqıly. Eger bir adamda zat almasý protsesi tez júrse, 12 nemese 16 saǵattyq ashyǵýdy usynamyn. Keıbir adamda as baıaý qorytylady. Olarǵa 20 saǵat tıimdi. Boıdaǵy derttiń qanshalyqty aýyr ekenine de mán beremiz. Ashyǵý degenimiz ne? Ony qalaı bilýge bolady? Adam álsireı bastaıdy, qan qysymy túsedi, basy aınalady, uıqysy keledi. Osy aralyq ashyǵýǵa qajetti belgi. Al tamaqtanýǵa kelsek, aldyn ala daıyndalamyz. Birden emes, birtindep kirisemiz. Birden as ishpeı qalsa, keri áseri de kezdesedi.
Astyń paıdalysy — aqýyz. Balyq, taýyq jáne ózge qustyń eti bolǵan durys. Jemis-jıdek pen kókónis te paıdaly. Bul dárýmenderdiń ornyn toltyrady. Táttini azaıtamyz, nan jemeımiz. Eń bastysy — ashyqqan adam kem degenge kúnine 1,5-2 lıtr sý ishýi kerek. Bári adam salmaǵyna baılanysty bolady. Oǵan shaı, sýsyndardy qosýǵa bolmaıdy. Qandaı ashyǵý bolsa da sýdan bas tartpaımyz. Kimnen keńes alǵan durys degen suraqqa keler bolsaq, dárigerden. Medıtsına salasynda bilim alǵan, keıin osy salany meńgergen maman ǵana durys jolyn aıtady. Qazir kalorııalyq dıeta degen de bar. Adam aǵzasyna kún saıyn qajetti elementti eseptep, toltyryp otyrady. Ol bilikti dıetologtar mamandardyń qolynan keletin is.
— Iá, shyn máninde gastroenterologqa júginetin adamdar kóbeıgen sııaqty. Tek eresekter emes, balalar arasynda da túrli dert kezdesip jatyr…
— Qazirgi tańda taǵamǵa túrli qospa qosylady. Daıyn ónim jeımiz, gazdalǵan jáne qanty óte kóp sýsyn ishemiz. Demek tamaqtaný tártibimiz ózgerdi, densaýlyǵymyzǵa eleýli zııany tıdi. Oǵan qozǵalystyń azdyǵy jáne zııandy ádetterdi de qosyńyz. Saldarynan naýqas adamdar, sozylmaly dertke shaldyqqandar dáriger kómegine jıi júginip jatyr.
— Siz keńes beresiz, al ózińiz tamaqtaný erejesin saqtaısyz ba?
— Otbasymyzben múmkindiginshe durys tamaqtanýdy ustanamyz. Zııandy ádetterden aýlaqpyn.
— Qaı ashyǵý ádisin qoldanyp kórdińiz?
— Ózim Oraza ustaımyn. Orazanyń ózi aralyq ashyǵýǵa jatady. Ár adam ashyǵýdy ártúrli oımen bastaıdy. Biri densaýlyǵyn nyqtaıdy, biri aryqtaǵysy keledi. Bir aı ashyǵý kestesin saqtap, bir aı ózine shekteý qoımaıdy. Keıbirinde birneshe aıǵa, kúnge sozylady. Arnaıy ýaqyty joq dep oılaımyn.
— Qalaı asqazan, ishek aýrýlarynyń aldyn alýǵa bolady?
— Eń aldymen ómir súrý salty, durys tamaqtanýdy ustaný — basty prıntsıp.
Aıta keteıik, Qazaqstanda qaterli isikke shaldyqqan adamdardyń basym bóligi derti II nemese III-satyǵa ótip, ábden asqynǵan kezde ǵana biledi.
Al dárigerler azamattardyń óz densaýlyǵyna salǵyrt qarap, ýaqytynda tekserilmeıtinin alǵa tartyp otyr.