Asharshylyq taqyryby tarıhtan taǵylym alý úshin de qajet - Máýlen Áshimbaev
***
Qurmetti jıynǵa qatysýshylar!
Ózderińizge belgili, bıyl Táýelsizdigimizge 30 jyl tolady.
Osy mereıli dataǵa oraı elimizde aýqymdy is-sharalar qolǵa alynyp jatyr.
Arnaıy memlekettik komıssııanyń alǵashqy otyrysynda bul baǵyttaǵy biraz másele talqylanyp, pysyqtaldy.
Sol jıynda Prezıdentimiz 30 jyldyqqa mereıtoı retinde qaramaı, oǵan ıdeologııalyq mazmun berýdiń mańyzdy ekenin basa aıtty.
Sondyqtan osy baǵyttaǵy is-sharalar halyqqa rýhanı serpilis ákelýi kerek.
Qasym-Jomart Kemeluly atap ótkendeı, bul tarıhı meje eldiń jańa kelbetin, ulttyń jańa bolmysyn qalyptastyrýǵa jumys isteýge tıis.
Memleket basshysy «Táýelsizdik bárinen qymbat» atty maqalasynda da ulttyq tuǵyrymyzdy nyǵaıtýdyń naqty baǵyt-baǵdaryn aıqyndap berdi.
Osy maqalada jetistikterimizben birge, tarıhymyzdyń aqtańdaq betteri de nazardan tys qalǵan joq.
Ult jadynan óshirýge bolmaıtyn sondaı qasiretti kezeńderdiń biri – ótken ǵasyrdyń basyndaǵy asharshylyq ekeni anyq.
Bul máselege toqtalǵan Qasym-Jomart Kemeluly: «Tarıhymyzdyń osy aqtandaq betteri áli kúnge deıin jaq-jaqty zerttelmeı keledi. Tipti ǵalymdardyń arasynda asharshylyq qurbandarynyń naqty sany týraly ortaq paıym joq. Ala-qula derekter jáne onyń sebep-saldary jaıly ártúrli kózqarastar qoǵamdy adastyrady. Tıisti tarıhı qujattardy jınap, jınalǵan málimetterdi asa muqııat zerdeleý kerek», – degen pikirin bildirdi.
Sondyqtan búgin ózderińizdi arnaıy shaqyryp, osy taqyrypty talqylaý úshin bas qosyp otyrmyz.
Jalpy, asharshylyq – Keńes úkimeti kezinde jabyq taqyryptardyń biri boldy.
Tek táýelsizdiktiń arqasynda Elbasymyz Nursultan Ábishuly Nazarbaevtyń bastamasymen tarıhymyzdaǵy aqtańdaqtar memlekettik deńgeıde kóterile bastady.
Bul bir otbasynyń ǵana emes, sol kezdegi tutas halyqtyń basyna túsken alapat qasiret ekeni sózsiz.
Osyndaı azaly jyldarda qurban bolǵan babalar rýhyna taǵzym etý – bizdiń perzenttik boryshymyz.
Osy maqsatpen 31 mamyr Saıası qýǵyn-súrgin jáne asharshylyq qurbandaryn eske alý kúni retinde belgilendi.
Mine, bıyl 1921-1922 jyldardaǵy asharshylyqqa 100 jyl tolyp otyr.
Alapat náýbettiń 30-jyldardaǵy ekinshi kezeńine de 90 jyldyń júzi boldy.
Táýelsizdigimizdiń aıtýly belesinde bul máselege memleket tarapynan qaıtadan basymdyq berilýi óte oryndy.
Osy oraıda asharshylyq taqyrybyn kóterý bizge ne úshin qajet degen zańdy suraq týyndaıdy.
Bul, eń aldymen, qasterli Táýelsizdigimizdi nyǵaıtý úshin kerek.
Óıtkeni qazir álemdik ahýal óte kúrdeli jáne qubylmaly ekenin kórip otyrmyz.
Kún ótken saıyn qarama-qaıshylyqtar tereńdep, túrli qaqtyǵystar qarqyn alyp keledi.
Elimizdiń egemendigine de tónetin syn-qaterler joq emes.
Dál osyndaı jaǵdaıda Táýelsizdigimizdi myzǵymastaı berik etý – bizdiń basty mindetimiz.
Sol úshin onyń qadirine jete bilýimiz qajet.
Al, Táýelsizdikti qadirlep, ulyqtaý tól tarıhymyzdy jáne onyń sheshýshi kezeńderin tereń tanýdan bastalady.
Keıde egemendikti ózdiginen bola qalǵan oqıǵa retinde baǵalaıtyndar bar. Biraq, erkindik bizge ońaılyqpen kelgen joq.
Onyń jolynda babalarymyz qasyq qany qalǵansha shaıqasyp ótti.
Bostandyq úshin halqymyz aýyr azapqa, sansyz synaqqa tóze bildi.
Kóptegen azamattarymyz táýelsizdik jolynda qurban boldy.
Mine, muny túsingen azamat Táýelsizdiktiń baǵasyn da biledi. Ony nyǵaıtýdy óziniń mindeti sanaıdy.
Sondaı-aq, asharshylyq taqyrybyn zertteý táýelsiz tarıhı sanany qalyptastyrýǵa mol úlesin qosady.
Tarıhı sana ótken oqıǵalarǵa qatysty ujymdyq kózqarastan týyndaıdy.
Al, ortaq tarıhı tanym birtutas ulttyq sanany qalyptastyrýǵa yqpal etedi.
Bul, túptep kelgende, memlekettigimizdi jáne táýelsizdigimizdi kúsheıtetin sheshýshi faktor ekeni sózsiz.
Asharshylyq taqyryby tarıhtan taǵylym alý úshin de qajet.
Bizdiń júrip ótken tarıhymyz – órlegen kezeńdermen birge taqsiretke de toly tarıh. Sondyqtan onyń aşy-tuşy taǵylymy mol.
Osyǵan oraı ótkenimizdi tereń paıymdap, ozyq tusymyzdan ónege taýyp, qınalǵan sátterden qorytyndy shyǵarýymyz qajet.
Tarıhymyzdy daýryqpa daý úshin emes, damylsyz damý úshin paıdalanýymyz kerek.
Rasynda, keshegimiz arqyly búginimizdi bederlep, bolashaǵymyzdy baǵdarlaı alamyz.
Sol arqyly ult retinde jolymyzdyń dańǵyl bolatyny anyq.
Bizdiń asharshylyq taqyrybyn jańasha zerdeleýimizdiń sebebi osy atalǵan faktorlardan bastaý alady.
Prezıdentimizdiń bul máseleni kóterýiniń negizgi mán-mańyzy da osynda jatyr.
Qurmetti qaýym!
Alapat asharshylyq – eshkimdi beıjaı qaldyrmaıtyn taqyryp.
Sondyqtan osy náýbetke qatysty qoǵamda san alýan pikir qalyptasqany belgili.
Degenmen, biz, birinshi kezekte, ǵylymı kózqarasqa basymdyq berýimiz kerek.
Sebebi, halqymyzǵa asharshylyqtyń aşy aqıqatyn ǵalymdarymyz ǵana ashyp, dáleldi túrde jetkize alady.
Osy baǵyttaǵy zertteýler táýelsizdik alǵan tustan bastap tabandy júrgizilip keledi.
Bul jumystardyń basynda akademık Manash Qozybaev bastaǵan bir top ǵalymdarymyz turǵany barshańyzǵa aıan.
Sonyń nátıjesinde kóptegen zertteýler qolǵa alynyp, arhıvterden qundy derekter jınaldy. Mańyzdy eńbekter jaryq kórdi.
Ol jumystarǵa osy jerde otyrǵan biraz ǵalymdarymyz da qatysty.
Sol úshin sizderge alǵysymyzdy bildiremiz.
Jalpy, tarıhı taqyryptarǵa qatysty qoǵamdyq oı ǵylymı pikirge negizdelýi kerek.
Osynaý náýbet jyldardyń ashylmaı, tasada qalǵan tustary áli de bolsa kóp.
Mundaı jaǵdaı orynsyz boljamdardy kóbeıtip, qoǵamdy asharshylyq aqıqatynan alystata túsedi.
Sondyqtan asharshylyq taqyrybyna qatysty júıeli, tarıhı faktilerge súıengen tereń ári jan-jaqty zertteýler kerek dep esepteımiz.
Bul, árıne, ózderińiz sekildi kásibı mamandarǵa úlken jaýapkershilik júkteıtini túsinikti.
Eń aldymen, tıisti arhıv derekterine qol jetkizý, olardy júıeleý jáne muqııat zerdeleý – basty maqsattardyń biri.
Óıtkeni ǵalymdarymyz kóptegen arhıv materıaldarynyń áli de bolsa ashylmaǵanyn aıtyp júr.
Sonymen qatar, óńirlermen jáne ondaǵy asharshylyq taqyrybyn zerttep júrgen ǵalymdarmen tyǵyz baılanys ornatýdyń mańyzy óte zor.
Ortaq jumysqa olardy da jumyldyrǵan jón. Sebebi, elimizdiń barlyq derlik óńiri asharshylyqtyń zardabyn tartty.
Oǵan túrli tarıhı qujattarda keltirilgen derekter dálel bola alady.
Mysaly, Turar Rysqulovtyń qazaq dalasyndaǵy aýyr jaǵdaı týraly joǵaryǵa jazǵan haty bárimizge belgili.
Sonda ol Syr óńirindegi keıbir aýyldarda ashtyqtyń saldarynan halyqtyń 15-20 paıyzy ǵana qalǵanyn aıtyp, dabyl qaǵady.
Óńirlerdegi málimetterdi zerdeleý máseleniń sebebi men saldaryn aıqyndaı túsýge septigin tıgizetini sózsiz.
Adam shyǵynyna qatysty málimetterdi naqtylaýǵa da zor múmkindik týatyny anyq.
Sondyqtan búgingi dóńgelek ústelge biz óńirlerden de ǵalymdardy qatystyryp otyrmyz.
Kórshiles elderdiń arhıv materıaldarymen jiti tanysýǵa da basa mán bergen jón.
Bul qadam ǵylymı zertteýlerdiń aıasyn edáýir keńeıtýge jol ashady.
Alapat ashtyqty bastan keshken «ǵasyr náýbeti» kýágerleriniń túrli estelikterin jınaqtaý da mańyzdy.
Máselen, Mekemtas Myrzahmetulynyń «qundaqtaǵy qaryndasy» jaıly aıanyshty oqıǵany barshańyz bilesizder.
El esindegi mundaı jaıttardy jazyp alý jadymyzdy jańǵyrtady.
Osy aıtylǵan baǵyttarda memlekettik organdar Sizderge qoldaý kórsetedi dep oılaımyz.
Búgin ortamyzda Bilim jáne ǵylym mınıstri Ashat Qanatuly Aımaǵambetov, Mádenıet jáne sport mınıstri Aqtoty Rahmetollaqyzy Raıymqulova, Aqparat jáne qoǵamdyq damý mınıstri Aıda Ǵalymqyzy Balaeva otyr.
Osy mınıstrlikter tarapynan ǵalymdarǵa tıisti kómek kórsetiledi dep senemiz.
Qurmetti ǵalymdar jáne zııaly qaýym ókilderi!
Asharshylyq – óte kúrdeli taqyryp.
Sondyqtan aldymyzda turǵan taǵy bir mindet – asharshylyqtyń san túrli sebep-saldaryn zerttep, sol kezeńdegi shynaıy shyndyqty qalpyna keltirý.
Obektıvti ǵylymı qorytyndy jasaý úshin sol kezdegi keńestik júıeni tolyqtaı qamtýymyz kerek.
Sol tustaǵy bolshevıktik bıliktiń maqsaty, jospary qandaı boldy, ony qalaı júzege asyrdy, qandaı qatelikteri boldy degen saýaldarǵa naqty jaýap izdeýimiz qajet.
Ol kezdegi saıası jáne ekonomıkalyq ahýaldyń qandaı bolǵanyn, sondaı-aq, taptyq kúresti de jan-jaqty saraptaǵan jón.
Asharshylyqqa tabıǵı jaǵdaıdyń da zardaby tıgeni belgili.
«Jaý jaǵadan alǵanda, bóri etekten» demekshi, jergilikti sholaq belsendilerdiń de jaǵdaıdy ýshyqtyrǵanyn bilemiz.
Munyń barlyǵyn tııanaqty zerttemeı asharshylyqtyń sebep-saldaryna ádil baǵa berý múmkin emes.
Biz asharshylyqtyń eki kezeńine de osyndaı keshendi kózqaraspen kelgenimiz abzal.
Máselen, 20-jyldardaǵy asharshylyqqa kóbine áskerı kommýnızm, azamat soǵysy, kúıregen júıe jáne tabıǵı jaǵdaı sebep boldy dep aıtylady.
Al, 30-jyldardaǵy asharshylyqqa keler bolsaq, bul totalıtarlyq júıeniń qate saıasatynyń saldary ekeni anyq.
Óıtkeni, birjaqty tárkileý jáne ujymdastyrý saıasaty daıyn emes ortada júrgizildi.
Josparlaý isinde jergilikti jerdiń turmys-tirshiligine, sharýashylyq júrgizý formasyna qatysty obektıvtilik bolǵan joq. Oǵan dálel jetip artylady.
Mysaly, ortalyq bılik ındýstrıaldy damý jaǵynan 50-100 jylǵa alǵa ketip qalǵan batys elderin 5-10 jylda qýyp jetemiz degen ıdeıany kóterdi.
Osyndaı eshqandaı ǵylymı negizi joq, tutas eldiń jáne óńirlerdiń ereksheligi eskerilmegen sheshimder úlken qasiretke alyp keldi.
Soǵan qaramastan totalıtarlyq rejım kózdegen maqsatqa jetýden taıynbady.
Tipti, osy jolda adam ómiri de esepke alynbady.
Osyndaı júıesiz ári qatigez saıasat saldarynan elimizdi jappaı ashtyq jaılady.
Ǵalymdarymyz asharshylyq 2,5 mıllıondaı adamnyń ómirin qıdy dep aıtyp júr.
Bul málimetterdi de muqııat zerttep, naqtylaý kerek.
Jalpy, osy náýbet jyldarynda biz halqymyzdyń jartysyna jýyǵynan aıyrylyp qaldyq.
Bir mıllıonan astam halyq kórshiles elderge bosyp ketýge májbúr boldy.
Mal basynyń sany on esege qysqarǵanyn bilemiz.
Bul jaǵdaı myńdaǵan jyldyq tarıhı tamyry bar dástúrli turmysymyzdy aıtarlyqtaı kúıretti.
Tipti, ult retinde joıylyp ketý qaýpi tóngeni de belgili.
* * *
Totalıtarlyq rejımniń osyndaı ozbyr saıasaty Keńes Odaǵynyń quramynda bolǵan elderdiń bárinde júrgizildi.
Sonyń saldarynan Qazaqstanmen qosa, Ýkraına, Belarýs, Moldova, Reseıdiń birneshe aımaǵy, onyń ishinde Edil boıy, Soltústik Kavkaz halqy ashtyqqa ushyrady.
Ǵalymdardyń málimetine súıensek, 30-jyldardaǵy ashtyqta Keńes Odaǵynda jeti mıllıonnan astam adam kóz jumǵan.
Osy turǵydan alǵanda, ashtyqty belgili bir ultqa qarata jasalǵan qylmys dep aıtýǵa kelmeıtin shyǵar.
Bul – eń aldymen, sol kezdegi bılik júıesiniń qate saıasatynyń aýyr saldary.
Asharshylyq – Keńes Odaǵynyń quramynda ómir súrgen halyqtardyń ortaq tragedııasy degenimiz oryndy.
Sondyqtan, asharshylyq tek qazaq halqynyń ǵana basyna túsken náýbet emes, bul barsha adamzattyń alapat gýmanıtarlyq qasireti dep aıtýǵa bolady.
Sol sebepti, asharshylyq taqyrybyn saıasılandyrmaı, eń aldymen, oǵan ǵylymı turǵydan qaraǵanymyz abzal.
Osy maqsatta shetel ǵalymdarymen de birlesip jumys isteý mańyzdy.
Mine, osyndaı keshendi jumystar arqyly ǵana biz asharshylyq taqyrybyna ádil baǵa bere alamyz dep oılaımyn.
Qurmetti jıynǵa qatysýshylar!
Aldaǵy ýaqytta osy baǵyttaǵy qundy zertteýler ǵylymı ortada ǵana qalyp qoımaý kerek.
Sondyqtan ǵalymdarymyzdyń eńbekterin keńinen dáripteý úshin aqparattyq qoldaý jumystaryn júrgizýdiń mańyzy zor.
Sol arqyly halqymyzdyń asharshylyq týraly ǵylymı negizdegi aqparatqa qol jetkizýin qamtamasyz etemiz.
Bul rette jas aýdıtorııaǵa basymdyq bergen jón.
Memleket basshysy 30 jyldyq mereıtoıdy atap ótýge arnalǵan jıynda sharalar negizinen jastarǵa arnalýy kerek ekenin aıtty.
Sebebi, barlyq bastama bolashaq urpaqtyń ıgiligi úshin iske asyrylýda.
Asharshylyq taqyrybynda da biz osy ustanymnan aınymaýymyz kerek.
Óıtkeni, mundaı zobalańdy halyqtyń, ásirese, óskeleń urpaqtyń tereń bilýi – mańyzdy mindet.
Munyń bári táýelsizdigimizdi nyǵaıtýǵa, tarıhı sanamyzdy jańǵyrtýǵa jáne azattyqtyń qadirin túsinýge septigin tıgizedi.
Bul rette ózderińizdeı tarıhshy ǵalymdarymyzdyń jáne zııaly qaýym ókilderiniń eńbegi asa mańyzdy.
Búgingi kezdesý osy baǵytta jan-jaqty zertteýler júrgizip, Asharshylyq tragedııasyna shynaıy tarıhı kózqaras qalyptastyrýǵa óz úlesin qosady dep senemin.
Osy joldaǵy jumystaryńyzǵa tabys tileımin.
Nazar qoıyp tyńdaǵandaryńyz úshin rahmet!
