Arzan páter izdegender neni bilýi kerek
ASTANA. KAZINFORM – Elimizde 99 úı zańsyz salynǵan. Al 42 nysan bitpeı, qańqasy qańtarylyp tur. Bul týraly Ónerkásip jáne qurylys mınıstrligi aıtqan edi. Al úlesker bolamyn dep úısiz qalǵandar ne isteıdi? Páter alatyn kezde ne nársege mán berý kerek? Sarapshy mamandar jaýap berdi.
- Jalpy baspana naryǵynda usynys óte kóp. Sebebi baspana – adam úshin qajetti dúnıelerdiń biri. Sondyqtan kóptegen qurylys kompanııasy «meniń úıimdi al» dep, túrli aktsııalardy usynyp otyrady. Halyq senimdi qurylys kompanııasynan bir bólmeli páter alǵansha, jańa ǵana qurylys jasap jatqan jas kompanııa bolsa da, eki-úsh bólmeli páter alýdy jón kóredi. Onyń nátıjesi qur qabyrǵanyń ǵana ıesi atanýǵa alyp kelip otyr, - deıdi turǵyn úı sarapshysy Ulan Dáýletqalı.
Maman páter baǵasyn rettep otyratyn zańdy mehanızm kerek degen pikirde.
- Al baǵany qalyptastyratyn — ózimiz. Baspanaǵa suranys joǵary bolǵan kezde baǵanyń da kóterilýi – ekonomıkalyq zańdylyq. Baspanaǵa suranys bar ýaqytta, ókinishke qaraı, baǵa óse beredi. Biz onyń aldyn ala almaımyz. Árıne, meniń jeke pikirim, qazirgi ýaqytta baspana baǵasy óte joǵary. Úkimet tarapynan baǵany retteıtin myqty mehanızmi bar bir zańǵa qol qoıylsa, onda halyqtyń baspanaly bolýyna óte kóp kómegi tıer edi. Biraq, ótken joly ǵana Senat maquldaǵan zań da halyq úshin óte tıimdi bolary sózsiz. Ekinshi jaǵynan turǵyn úı naryǵyndaǵy baǵanyń ósý yqtımaldyǵy tym joǵary, - deıdi ol.
Ekonomıst páter baǵasy tek zańǵa baılanysty bekitilmeıtinin aıtady. Turǵyn úı qunynaáser etetin basty faktor - qurylys taýarlarynyń shetelden ákelinýi.
- Jalpy turǵyn úıdiń qymbattaýy tek keıinnen engizilgen zańnamaǵa nemese ózge jaǵdaılarǵa baılanysty emes, ınflıatsııa men qurylys materıaldarynyń qymbattaýy da áser etedi. Qurylysty salýǵa qajetti taýarlardyń kópshiligi bizdiń elde óndirilmeıdi. Sol sebepti biz ony syrttan alýǵa májbúrmiz. Al ol shetelde bizdiń teńgemizben satylmaıdy ǵoı. Shetel valıýtasyna alynǵannan keıin onyń baǵasy ósip otyrady. Turǵyn úı qurylysyndaǵy qunnyń ósýine eń birinshi kezekte osy másele áser etedi. Naryqtyń óz suranysy men usynysy bar. Ol mindetti túrde eki ortada teńgerim týdyrady. Eger úı alý jeńildep, halyq kóptep páter alyp jatsa, úıdiń baǵasy da ósedi. Mysaly, Prezıdentimiz zeınetaqy jınaq qorynan turǵyn úı alýǵa múmkinshilik bergen kezde, baǵa ósip ketti. Bul – halyqtyń páter alý qabiletiniń jaqsarǵanyn bildiredi, - deıdi Lázzat Janmoldaeva.
Turǵyn úı sarapshysy qurylys kompanııalaryn tańdaýda nege mán berý kerektigin túsindirdi.
- Men qurylys kompanııalaryn tańdaý barysynda mindetti túrde memleket tarapynan kepildigi bar qurylys kompanııalarymen ǵana jumys isteńizder dep aıtamyn. Eń aldymen, úı tańdaý barysynda úlesker atanǵyńyz kelse, mindetti túrde «Qazaqstan turǵyn úı kompanııasynyń» kepildik sertıfıkatyna ıe qurylys kompanııalarynyń arasynan ǵana tańdaýǵa keńes berer edim. Ol tizim ınternet jelisinde. «KTK Astana» dep terseńiz, «Báıterek» holdınginiń saıtynda ashyq túrde jarııalanǵan. Al bul tizimde belgili bir qurylys kompanııasy joq bolsa, ol kompanııanyń ákimdik tarapynan úleskerlerdi tartýǵa zańdy túrde ruqsaty bar-joǵyn bilý úshin, sol qurylys kompanııasy salyp jatqan obekt ornalasqan qaladaǵy ákimdik saıtyna kirseńiz bolady. Sebebi ákimdik aı saıyn aqsha tartýǵa tyıym salynǵan qurylys obektileriniń tizimin jańartyp otyrady. Shynyn aıtqanda, ol tizimde qazir halyq arasynda bedeli bar qurylys kompanııalary joq bolýy múmkin. Biraq keı adamdar «osyndaı bedeldi qurylys kompanııalary da KTK almaı jatyr ǵoı, jańa qurylys kompanııalary da KTK almasa túk etpeıdi» dep táýekelge jıi barady, - deıdi ol.
Ulan Dáýletqalı úı tańdar kezde mán berý kerek basty máseleler mynalar deıdi:
- Birinshi keńesim - eń áýeli men úı tańdaǵanda qurylys kompanııalarynyń bedeline qaramaımyn. Ol qaı kompanııaniki bolsa da, eń myqty salynǵan turǵyn úı keshenderi bar jáne óte nashar salynǵan turǵyn úıler de bar. Tipti bir turǵyn úı kesheniniń ózinde ár kireberisti ártúrli merdiger salady. Ol tusta da aıyrmashylyq bolýy múmkin. Sol sebepti úı tańdar aldynda mindetti túrde baryp, kózben kórip, qolmen ustap sapasyn tekserý kerek. Al ol qurylys áli salynyp jatqan bolsa, olardyń birneshe tanystyrylymyna baryp, qurylys nysandaryna ekskýrsııa jasap kórińiz.
Ekinshi - Astana qalasyn alatyn bolsaq, damyp turǵan aýdannan qymbat baǵada úı alǵansha, bolashaǵy joǵary, aldaǵy ýaqytta qarqyndy damıtyn aýdandardan sol baǵaǵa eki úı alǵan tıimdirek dep esepteımin. Mysaly, men ózim Astanaǵa 2014 jyly stýdent bolyp kelgen kezde, sol jaǵalaýda EHRO degen tipti joq bolatyn. Ol jaqtan úı alamyn deseń, «Oı, ol alys qoı, qalanyń shetin ne isteısiń» degen neshe túrli áńgime aıtatyn. Al qazir bul jer - qalanyń dál ortasy boldy. Sol sebepti perspektıvaǵa baılanysty ınfraqurylymy óte jaqsy tartylyp jatqan jańa aýdandardan úı alýǵa keńes berer edim. Sebebi halyq aýzyndaǵy «altyn sharshydan» úı alý burynǵy zamanda qalyp ketken stereotıp.
Úshinshi keńes - jarnamaǵa sene bermeńizder. Sebebi jarnama — jaı ǵana tutynýshyny tartatyn qural. Sonymen birge paıyzben dos bolyp, esepteý kerek. Esep bilgen mindetti túrde utady, - deıdi sarapshy.
Endi elimizde ekinshi naryqtaǵy ıpotekalardyń paıyzdyq mólsherlemesi 20 paıyzdan aspaıdy. Nátıjesinde keı baǵdarlamalar toqtaýy múmkin.
- Elimizde endi zańdy túrde ekinshi naryqtan ıpoteka alý barysynda banktiń maksımaldy paıyzy 20%-dan aspaýy tıis degen qaýly qabyldandy. Ekinshi deńgeıli búkil bankter Ulttyq bankten bazalyq mólsherdegi 16,5%-ben qaryzǵa aqsha alady da, ol aqshany ıpoteka retinde óziniń basqa klıentterine berip otyrǵan edi. Sońǵy ýaqytta «Otbasy bankten» bólek, elimizdegi ekinshi naryqtaǵy úılerdi alý barysynda ózge ekinshi deńgeıli bankter paıyzdyq ústemesin 25 paıyzǵa deıin kóterdi. Oǵan Ulttyq bank 16 maýsymnan keıin zańdy túrde maksımaldy paıyzdyq ústemaqy mólsheri 20%-dan aspaý kerek degen talap qoıdy. Ol bankterge «endi sender ózderiń oılanyńdar, 20 paıyz maksımaldy shekpen beretin bolsańdar, meıli, berińder. Eger odan asatyn bolsańdar, zańdy túrde ıpoteka berýge ruqsat joq» dep aıtyldy.
Biraq bul - búkil ıpoteka toqtap qalady degen sóz emes. 20 paıyzdan tómen ıpotekalyq baǵdarlamalar da tolyp jatyr. Bul jerde ıpotekaǵa áser etýi múmkin bir jaǵdaı – ekinshi deńgeıli bankter usynǵan, qaıtalama naryqtan úı alýǵa arnalǵan standartty ıpotekalyq baǵdarlamalardyń keıbireýi toqtaýy ábden múmkin. Sebebi keı bankter tabys kózin rastamaı ala ber, biraq jyldyq ústemaqysy 22-23 paıyz dep jarnamasy jer jaratyn baǵdarlamalar usynatyn. Sol baǵdarlamalardyń toqtaý yqtımaldyǵy joǵary. Al bankter aldaǵy ýaqytta 20 paıyzdan asyryp ıpoteka berýdi toqtatady ma, álde maksımaldy 20 paıyzdy bekitip, sol boıynsha ıpoteka berýdi jalǵastyra bere me, sony sheshedi, - deıdi Ulan Dáýletqalı.
Endi kez kelgen kompanııa 5 jyldyq tájirıbesi bolsa da úleskerlerdiń aqshasyn jıyp, qurylys bastaı almaıdy. Ol úshin zańdy qujatyńyz bolý kerek.
- Eger qurylys kompanııasynyń zańdy qujaty bolsa, olar úlesker tarta alady. Bul rette bir jaǵynan senimdi qurylys kompanııalaryna qoldaý jasap otyr. Mysaly, buryn qurylys kompanııasyna úleskerlik aqsha tartý úshin keminde 5 jyldyq tájirıbe qajet bolsa, endi bul talap 3 jylǵa qysqardy. Sondaı-aq buryn úlesker tartatyn turǵyn úılerdi 5 myń sharshy metr kóleminde salý kerek bolsa, qazir 3 myń sharshy metr jetkilikti. Oǵan qosa jańa zań boıynsha salynyp jatqan úıdi zańdastyrýǵa qatysatyn taraptar sany kóbeıdi. Buryn tek qurylys kompanııasy men úlesker ózara kelisimshart jasaıtyn. Endi mindetti túrde qurylys kompanııasy, salymshy-úlesker, bank operatory jáne baqylaýshy arnaıy jobalyq kompanııa qatysýy tıis. Jáne jergilikti ákimdikter qurylys barysyn jıi tekserýge mindetteledi, - deıdi turǵyn úı sarapshysy.
Jańa zań úleskerlerge senimdi qurylys kompanııalarymen kelisimshart jasasýǵa múmkindik bermek.
- Kóptegen tutynýshylardyń, ásirese jas otbasylardyń úleskerlik arqyly arzan baǵamen úı alý múmkindigi bolǵanymen, bári birdeı úıli bola almady. Sebebi ákimdik ruqsatynsyz úı salyp jatqan, zańnamalyq qujattary joq qurylys kompanııalar 40-tan astam jobany aıaqsyz qaldyrdy. Bular – jerge qurylys salýǵa ruqsaty joq nemese qurylysty aıaqtaıtyn qarjysy joq uıymdar. Buryn kóptegen kompanııa turǵyn úıdi óz qarjysyna emes, úleskerlerdiń aqshasyna súıenip salatyn. Ashyq derekkózderde zańsyz jumys isteıtin qurylys kompanııalarynyń tizimi jarııalanǵan soń, olarǵa qarjy quıatyn azamattar azaıyp, nátıjesinde bul úıler turyp qaldy. Úleskerler aldandy. Sol sebepti jańa zań - ýaqtyly qabyldanǵan sheshim dep esepteımin, - deıdi ekonomıst.
Zań alypsatarlardyń da máselesin nazardan tys qaldyrmaǵan. Endi úıdi arzan kezinde satyp alyp, qymbattaǵanda ústinen paıda kóretinder salyq tóleýge mindetti.
- Jańa ereje boıynsha, endi salynyp jatqan úılerge qolma-qol aqshamen páter satyp alý múmkin emes. Barlyq tólem tek bank arqyly júrgiziledi. Buryn turǵyndar aldyn ala brondaý kelisimsharty arqyly úı qunynyń 20–30 paıyzyn tólep, keıin tolyq somany rásimdeıtin. Qazir bul mehanızm joıyldy. Bul ásirese alypsatarlarǵa shekteý qoıyp otyr. Endi úıdi bank arqyly ǵana satyp alyp, kelisimshartqa naqty baǵa jazylady. Jańa zańda úıdi alyp, 2 jyldyń ishinde qaıta satyp, paıda tapqan azamattarǵa salyq tóleý mindetteldi. Buryn bul merzim 1 jyl bolatyn, endi 2 jylǵa uzartyldy. Bul ózgeris – jyljymaıtyn múlikpen alypsatarlyq jasaıtyndarmen kúresý quraly, - deıdi Ulan Dáýletqalı.
Sarapshylardyń aıtýynsha buǵan deıin zańsyz salynǵan qurylystarǵa úlesker bolǵan azamattar baspanasyz qalýy ábden múmkin.
- Olardyń eshqandaı resmı ruqsaty bolmaǵandyqtan, úleskerler sotqa júginse de, baspanasyz qalýy múmkin. Mundaıda tek jergilikti ákimdik kómek kórsete alady. Endi jańa zań aıasynda qurylysy bastalǵan nysandardyń bárine qatań baqylaý júrgizilip, mundaı jaǵdaılardyń qaıtalanbaýy tıis, - deıdi ol.
Al ekonomıst maman bul máseleniń neden týyndaǵanyn túsindirdi.
- Buryn da úıler aldyn ala úleskerlik kelisimshartpen satylatyn. Biraq ákimdik tarapynan ruqsat bolmasa da, qurylys kompanııalary ony zańdastyryp, bankterden qarjy tartyp, jumys istep keldi. Sol kezde basty jetispeýshilik – naqty zań bolmaýy edi. Bank óz paıdasyn kórdi, qurylys kompanııasy úıin saldy, úlesker kelisimshartqa qol qoıdy. Biraq úıdiń qurylysy aıaqtalmaı qaldy. Bul jerde úleskerlerdiń quqyǵy qorǵalmaǵan bolatyn. Qazir de aıaqtalmaı qalǵan 40-tan astam úıde úleskerlik kelisimshart joq dep aıta almaımyz. Biraq zań bolmaǵandyqtan, ony baqylaý múmkin bolmady. Endi jańa zań bárin naqtylap berdi. Eger qurylys kompanııasy úleskerlerden zańsyz aqsha jınasa nemese bankten kelisimshart alsa, bank te, qurylys kompanııasy da jaýapty bolady. Al úlesker zańdy eskerip, «Nege ruqsaty joq qurylysqa aqsha saldyń?» degen suraqqa daıyn bolýy kerek. Memleket jańa zań arqyly kóp máseleni ashyp berip otyr, - deıdi Lázzat Janmoldaeva.
Aıta ketsek, Qazaqstanda ıpoteka boıynsha mólsherlemeni 25%-dan 20%-ǵa deıin tómendetý normasynyń kúshi ýaqytsha toqtatyldy. Tıisti qaýly jobasy Qarjy naryǵyn retteý jáne damytý agenttiginiń portalynda jarııalanǵan.