Arǵanaty tas músinderi

Arǵanaty tas músinderi – túrkilerdiń orta ǵasyrdan qalǵan ǵuryptyq eskertkishteriniń biri. Qaraǵandy oblysy Ulytaý aýdanynyń Arǵanaty taýynyń Myq, Dombaýyl, Aıyrshoqy qyrattarynda ornalasqan.

Halқy men eliniң bүkil әlemdik protsestegi alar ornyn, bүgingi kүnniң bolmysyn jete ұғynýғa talpynғan adamғa - өz halқy өmirbaıanynyң betterin paraқtaı otyryp, өtken zaman oқıғalary men құndylyқtaryna, өziniң tarıhı tegine zer salyp, oı eleginen өtkizý қasıeti tәn. Bұrynғy ұrpaқtardan mıras bolғan baı mәdenı-tarıhı mұralardyң biregeı salasy tүrki dәýiriniң tas mүsinderi bolyp tabylady. Ғasyrlar қoınaýynan jetken bұl eskertkishter shyn mәninde ғajaıyp әser қaldyrady. Bүtin bir halyқtar men memleketterdiң gүldený men құldyraý kezeңderin bastan өtkergen, tarıhtyң bizge beımәlim jұmbaқ syrlary tұnғan bұl mұralar қazaқ halқy ata-babalarynyң өtken өmiriniң tilsiz kýәgerleri bolyp қala beredi. Tas mүsinderge tabyný ғұrpy VII-XII ғasyrlarda Tүrki jәne Қarlұқ қaғanattarynyң, Oғyz, Қypshaқ jәne Қarahanıd memleketteriniң құramyna kirgen tүrki tildes taıpalardyң arasynda өris aldy. Kөne tas mүsinder Қazaқstannyң barlyқ aımaқtarynda kүni bүginge deıin saқtalғan. Әsirese Қaraғandy oblysynyң Ұlytaý tөңiregindegi Edige, Arғanaty, Kishitaý taýlarynyң қyrattary men oıpattarynda, jazyқ dalalarda jıi ұshyrasady. Қazaқ jerindegi kөne tas mүsinderdi ғylymı tұrғyda tүbegeıli zerttegen қazaқtyң ғұlama ғalymy Әlkeı Haқanұly Marғұlan. Onyң 1966 jyly Ұlytaý tөңiregindegi osyndaı eskertkishterge arnalғan «Ұlytaý tөңiregindegi tas mүsinder. Ejelgi mәdenıet kýәlary» atty eңbegi қazaқ tilinde jazylғandyқtan, kөp ғalymdardyң nazaryna ilikpegen. Әlkeı Marғұlan Tүrki қaғanaty dәýirinde ornatylғan tas қorshaýlardyң birine jazba jұmystaryn jүrgizgen kezde, bұl aradan adamnyң mүrdesi emes, mal sүıekteri tabylғan. Osyғan sүıene otyryp, ғalym «Tas қorshaýlar ? adamdar jerlengen қabir emes, olardy eske tүsirý үshin as berip, at shaptyrғan jerlerge қoıylғan belgiler» degen қorytyndy jasady /1.13bet/. Kөne zaman tas bezeýshileriniң қolynan shyққan mүsinderde somdalғan beıneler san қıly. Olar ? batyrlar men bıler, abyzdar men jyrshylar jәne baқtashylar. Bұl jөninde ғalymdar arasynda eki tүrli pikir bar. Olardyң biri ? tas mүsinderde tүrki batyrlarynyң ұrys dalasynda өltirgen asa kүshti jaýlarynyң tұrpaty keskindelgen dese, ekinshileri ? bұlar қabirdiң basyna nemese sүıegi өrtelgen jerge ornatylғan tүrkilerdiң өzderiniң beınesi dep sanaıdy. Tүrki қaғanaty dәýirinen mıras bolғan tas mүsin ornatý dәstүrin қarlұқtardyң dalalyқ jerlerdi meken etken kөshpelileri jalғastyrdy. Қarlұқ zamanynyң eskertkishteri kөbine olardyң negizgi қonystarynan shalғaı jatқan jaılaýlarda, bıik taý bөkterleri men shatқaldarda, shөbi shүıgin jerlerde kezdesedi. Osyғan қaraғanda, қaıtys bolғan adamnyң arýaғyn eske tүsirý joralary tek jaz kezinde ғana өtkizilip otyrғan tәrizdi. Sebebi әzirshe tұraқty mekenderdiң janyna ornatylғan mүsinder kezdespeıdi. Kөne tүrkiler өmirinen keң oryn alғan әdet-ғұryptar ғasyrlar kөshin artқa tastap, olardyң bүgingi ұrpaқtary arasynda өz jalғasyn taýyp otyr. Қazirgi kezde ata-babalardyң arýaғyna baғyshtap as berý, halқymyzdyң ardaқty ұldaryn қadirlep-қasterlep eske alý irgeli dәstүrge aınaldy. Osyndaı құndy jәdigerlerimizdiң biri Arғanaty tas mүsinderine 1950 jyly akademık-ғalym Әlkeı Haқanұly Marғұlannyң jetekshiligimen Ortalaқ Қazaқstan arheologııalyқ ekspedıtsııasy zertteý jүrgizgen. Mүsinderdiң kөbi қırap, қatty bүlingen, tolyқ sany belgisiz. Mүsinder jalpaқ tastardan қashalyp, tөrtbұrysh, sharshy tүrinde jasalғan қorshaýlardyң shyғys jaқ syrtyna beti kүnshyғysқa қaratyla ornatylғan. Odan shyғysқa қaraı kishirek tas baғanalar nemese balbaldar tizbegi kezdesedi. Tas қorshaýlar astynda adamdar jerlenbegen. Іshindegi tas-topyraқ arasynan үıindisiniң arasynan mal sүıekteri, at әbzeli men keıbir tұrmystyқ bұıymdar, jaғylғan ottyң taby men kүl қabattary ashyldy. Myқ taýynyң etegindegi jergilikti tұrғyndar arasynda «Alyp tas», «Myқtyң alyby» atanғan bıiktigi 1,5 metr, eni 0,4 metr, қalyңdyғy 0,23 metr mүsin sұr granıtten қashalғan. Mүsinnen er adamnyң bet әlpetiniң, shoқsha saқalynyң, үlken kөzderiniң, ұzyn mұrtynyң jәne қoldarynyң bederi aıқyn kөrinedi. Oң қolyna sýsyn ishetin tostaғan, sol қolyna қylysh ұstaғan. Ekinshi mүsin bұdan eki jүz metr қashyқtyқta ornalasқan. Bıiktigi 2 metr, eni 0,58 metr. Osy eki mүsindi jergilikti қazaқtar «Қos alyp», «Қos batyr» dep ataıdy. Bұl mүsinder VІ-VІІІ ғasyrlarғa jatady. Arғanatynyң Tұlpartas sileminiң baýraıynan VІІІ-HІІ ғasyrlarғa jatatyn granıtten қashalyp jasalғan bıiktigi 1,25 metr, eni 0,35metr adam mүsini tabyldy. Mүsinde әdemi jas әıeldiң bet әlpeti keskindelgen. Janyndaғy obadan onyң құrmetine өtkizilgen as berý, қoshtasý saltanatynyң belgileri, arnalyp soıylғan maldyң sүıekteri men қasıetti ottyң oryndary tabylғan. Bұl tabylғan mүsin Arғanaty mүsinderine jatatyn ertedegi adamdardyң bet pishinin, dene құrylysyn beıneletin tas eskertkishter jәne tүrik қaғanaty dәýirindegi bolғan beıneleý өnerin kөrsetedi. Mұndaı mүsinder negizinen, elge syıly adamdarғa қoıylғan. Osy tәrizdes mүsin tastar Baıanaýyl, Қarқaraly, Jetisý өңirlerinde, Atasý өzeniniң boıynda jıi kezdesedi. Derekkөzderi: Қazaқstan ұlttyқ entsıklopedııasy, І tom Ә.Marғұlan, "Ұlytaý tөңiregindegi tas mүsinder. Ejelgi mәdenıet kýәlary"