Aral teńiziniń ahýaly, oıran etken orman órti, tútin men qoqys
ASTANA. KAZINFORM – Elimizdiń ekologııalyq ahýalyna alańdaıtyndar az emes. Ekologter bylaı tursyn, qarapaıym turǵyndardyń ózi zaýyt murjasynan shyqqan qoıý tútinnen-aq qordalanǵan máselelerdiń baryn baǵamdap otyrady. Bul rette, osydan úsh jyl buryn elimizde Ekologııalyq kodeks qabyldanyp, túıtkilderdiń túıinin tarqatýǵa nyq qadamdar jasalǵan bolatyn. Osy ýaqytqa deıin qandaı jumystar atqaryldy? Oń nátıjeler bar ma? Qandaı máseleler sheshimin tappaı keledi? Osy jáne ózge de saýaldarǵa Ekologııa jáne tabıǵı resýrstar mınıstri Erlan Nysanbaev jaýap berdi.
– Erlan Nuralyuly, Aral teńiziniń qazirgi ahýaly qandaı? Ǵalymdar tartylyp bara jatqan teńizdiń tabıǵatyn zerttep, «bul – búkil álemde buryn-sońdy kezdespegen ekologııalyq apat» dep baǵa bergeni belgili. Teńizdiń jaǵdaıyn retke keltirý boıynsha naqty qandaı jumystar atqarylyp jatyr?
– Mınıstrlik óz quzyreti aıasynda Qyzylorda oblysynyń jer ústi sýlarynyń sapasyna monıtorıng júrgizedi. Atap aıtsaq, oblys aýmaǵynda ornalasqan 2 sý nysanyndaǵy (Syrdarııa ózeni jáne Aral teńizi) 7 tustamada tıisti synamalar alynady. Jer ústi sýlaryn zertteý kezinde synamalardan sý sapasynyń 35 fızıkalyq jáne hımııalyq kórsetkishteri anyqtalady. Bul rette, 2022 jylmen salystyrǵanda Syrdarııa ózenindegi sý sapasy aıtarlyqtaı ózgermegenin atap ótken jón.
Qazirgi tańda Aral teńiziniń qurǵaǵan túbiniń jalpy aýdany – shamamen 6 mln gektar. Onyń 2,8 mln gektary – Qazaqstan aýmaǵynda. Aral óńiriniń ekologııalyq jaǵdaıyn jaqsartý maqsatynda Aral teńiziniń qurǵaǵan tabanynda agrotehnıkalyq talaptardy oryndaý arqyly sýarýsyz jáne tuzdalǵan topyraqqa beıim galofıtti ósimdikterdi (sekseýil, sarsazan, qarabaraq, jyńǵyl) otyrǵyzý jumystary júrgizilip jatyr.
2021 jyly Memleket basshysy ekologııalyq jaǵdaıdy jaqsartý maqsatynda 2025 jylǵa deıin Aral teńiziniń qurǵaǵan túbinde sekseýil ekpelerin otyrǵyzý jolymen jalpy aýdany 1,1 mln ga orman melıoratsııalyq jumystardy júrgizý mindetin qoıǵan bolatyn. Osy rette, ǵalymdar tuzy az topyraqtarda sekseýil egýdi, neǵurlym tuzdy topyraqtarda galofıtti ósimdikterdiń (qarabaq, sarsazan) tuqymdaryn sebýdi usyndy.
2021 jyldan bastap 2023 jylǵa deıin 544,5 myń ga alqapta orman melıoratsııalyq jumystar oryndaldy. Bıyl 275 myń gektar aýmaqta, al 2025 jyly 280 myń gektar jerde júrgiziledi. Orman otyrǵyzý jumystary shańdy jáne tuzdy daýyldarǵa, aımaqtaǵy ekologııalyq jaǵdaıdyń buzylýyna tosqaýyl bolady. Sonymen qatar, topyraq erozııasynyń aldyn alý, onyń qunarlylyǵyn arttyrý, Aral teńiziniń qurǵaǵan túbindegi ósimdikterdiń bıoártúrliligin arttyrý jáne keńeıtýge óz septigin tıgizedi.
Qolmen shashylǵan galofıtti ósimdikterdiń tuqymy ary qaraı ózdiginen, tabıǵı jolmen tarala beredi degen tujyrym bar. Munyń bári ondaǵy Aral óńirindegi mıkroklımattyń, sanıtarlyq-gıgıenalyq jaǵdaıdyń jaqsarýyna áser etýge tıis.
– Elimizde ara-tura turmystyq qaldyqtarǵa qatysty máseleler týyndap jatady. Álemde qoqysty qaıta óńdeý tabysty bıznes ekeni belgili. Al, bizde bıznes bylaı tursyn, qoqys tastaý mádenıeti qalyptasa qoımaǵanyn jasyra almaspyz. Bul jaıynda ne aıtasyz?
– Qaldyqtarmen jumys isteý marjınaldy bıznes ári áleýmettik sıpatqa ıe. Al kásiporyndardyń negizgi tabysy tarıfke baılanysty. Osy oraıda, kásiporyndardyń atalǵan salada jumys isteýge qyzyǵýshylyǵyn arttyrý úshin qosymsha qoldaý sharalary talap etiledi.
Bıyl 5 aqpanda qaldyqtardy basqarý salasyndaǵy mamandandyrylǵan kásiporyndarǵa tólemder berý tetigi qaıta iske qosyldy. Sondaı-aq, óńirlerdiń materıaldyq-tehnıkalyq jaǵdaıyn jaqsartý maqsatynda kádege jaratý tóleminiń qarajaty esebinen ınfraqurylymdyq jobalardy (qatty turmystyq qaldyqtardy suryptaý, qaıta óńdeý) jeńildikpen qarjylandyrý mehanızmine qatysty QR Úkimetiniń qaýly jobasy qabyldandy. Onyń syıaqy mólsherlemesi 3 paıyzǵa teń. «Ónerkásipti damytý qory» AQ arqyly qaryz jasasý merzimi 3 jyldan 15 jylǵa deıin, jobalarǵa bólinetin qarajattyń jalpy mólsheri 3 jylǵa shamamen 200 mlrd teńge boldy.
Jalpy, QR Ekologııalyq kodeksiniń 365-babyna sáıkes qaldyqtarmen jumys isteý máseleleri boıynsha túsindirme jumystaryn júrgizý jergilikti atqarýshy organdarǵa júktelgen.
Budan bólek, búgingi tańda Oqý-aǵartý mınıstrliginiń buıryǵymen bilim berýdiń barlyq deńgeılerindegi oqýshylarǵa ekologııalyq bilim berý boıynsha keshendi is-sharalardy qamtıtyn 2023-2029 jyldarǵa arnalǵan ekologııalyq bilim berý jáne tárbıeleý is-sharalarynyń jospary bekitildi. Josparǵa sáıkes balabaqshadan bastap ýnıversıtetke deıingi oqý baǵdarlamalaryna qaldyqtardy basqarý mádenıeti máselelerin ázirleýge jáne engizýge qatysty jumystar júrgiziledi.
– Qoqys degennen shyǵady, elimizde jyl saıyn zańsyz polıgondar sany artpasa, kemıtin túri joq. Aıyppul máseleni sheshpeıtinine kóz jetti. Qaıtpek kerek?
– 2018 jyldan bastap Ekologııa jáne tabıǵı resýrstar mınıstrligi «Ǵarysh Sapary» Ulttyq kompanııasymen birlesip, el aýmaǵyndaǵy ruqsat etilmegen qoqystardy anyqtaý jáne joıý jumystaryn júrgizip keledi.
Quqyq qorǵaý organdarymen jáne ákimdiktermen birlesken jumys nátıjesinde sońǵy 3 jylda ruqsat etilmegen qoqys úıindileri sanynyń azaıý úrdisi baıqalady. Máselen, 2020 jyly – 8884, 2021 jyly – 7328, 2022 jyly – 5683 úıindi tirkeldi.Bıyl 29 aqpanǵa deıingi ǵaryshtyq monıtorıng derekterine sáıkes, 5533 ruqsat etilmegen qoqys úıindileri anyqtaldy. Olardyń 86% - y nemese 4733-i joıyldy.
Qaldyqtardy jınaqtaý, jınaý, tasymaldaý, esepke alý, qalpyna keltirý, joıý jáne zalalsyzdandyrý jónindegi ekologııalyq talaptardy buzǵany úshin 2022 jyly jalpy somasy 17 864 819 teńgege 194 laýazymdy tulǵa (ákimder men ákimderdiń orynbasarlary), 2023 jyly jalpy somasy 17 293 125 teńgege 152 laýazymdy tulǵa ákimshilik jaýapkershilikke tartyldy.
Vedomstvoaralyq ózara is-qımyl sheńberinde mınıstrlik aýmaqtyq departamenttermen qaldyqtardy ruqsatsyz ornalastyrýdyń jolyn kesý jónindegi is-sharalar josparyn ázirledi. Osy jospardy oryndaý sheńberinde apta saıyn reıdtik is-sharalar júzege asyrylady.
Qazirgi ýaqytta ákimshilik jaýapkershilikti kúsheıtý maqsatynda mınıstrlik QR «Ákimshilik quqyq buzýshylyq týraly» Kodeksine ózgerister engizý máselesin pysyqtap jatyr. Onda belgilengen oryndardan tys jerlerde qoqys shyǵarǵany úshin ákimshilik jaýapkershilikti 50 AEK-ten (172,5 myń teńge) 200 AEK-ke (690 myń teńge) deıin ulǵaıtý kózdeledi. Qaıta buzýshylyq áreket tirkelse 2 ese mólsherde aıyppul salynady.
Byltyrǵy derekke sáıkes, respýblıka boıynsha 3016 polıgon bar. Onyń ishinde ekologııalyq jáne sanıtarlyq talaptarǵa 624-i (20,7%) ǵana sáıkes keledi.
– Keıingi jyldary elimizde orman órti jıilep ketti. Zańsyz aǵash kesý taǵy bar. Bul rette, ormandy qalpyna keltirý jumystarynyń barysy qalaı?
– 2023 jyly memlekettik orman qory aýmaǵynda 810 orman órti tirkeldi. Jalpy aýdany 116 801 ga jaıylǵan órtten keltirilgen zalal mólsheri 163,2 mlrd teńgege teń.
Byltyr memlekettik orman sharýashylyǵy mekemelerinde jáne tabıǵat qorǵaý mekemelerinde tekserý kezinde anyqtalǵan zańsyz aǵash kesý kólemi 3 205 m3 boldy. Revızııa jasalǵan kezeńde hattamaǵa túsken zańsyz kesýden alynǵan súrektiń sany olardyń jalpy kóleminiń 95%-y ekeni anyqtaldy.
Byltyr orman aınalymdarynyń revızııasyn taldaý Shyǵys Qazaqstan (1268 m3) jáne Qostanaı (546 m3) oblystarynyń memlekettik orman sharýashylyǵy mekemelerinde ormandy zańsyz kesýge úlken kólemde jol berilgenin kórsetti.
Qazirgi ýaqytta mınıstrliktiń qurylymdyq bólimsheleriniń tehnıkalyq jaraqtandyrylýy – shamamen 70%.
Orman alqaptarynda órt qaýpin boldyrmaý úshin tsıfrlyq tehnologııalardy engizý, pılotsyz ushý apparattarymen qamtamasyz etý jáne taǵy basqa sharalar kesheni qabyldanady. Máselen, 2023 jyly «Kókshetaý» memlekettik ulttyq tabıǵı parki (182,1 myń ga) jáne «Ertis ormany» memlekettik orman tabıǵı rezervaty (278 myń ga) aýmaǵynda orman órtterin erte anyqtaý júıeleri ornatyldy.
Almaty qalasynda «Medeý» MÓQK aýmaǵyndaǵy qol jetpeıtin jerlerde tabıǵı órtterdiń aldyn alý men erte anyqtaý maqsatynda 250 mln teńgege 3 optıkalyq-sensorlyq jáne jylý beıneleý qondyrǵylary satyp alyndy.
Soltústik Qazaqstan oblysynda 12 orman sharýashylyǵy mekemesiniń 11-inde 16 ınteraktıvti beınebaqylaý kameralarynyń keshenderimen turaqty monıtorıng júrgiziledi.
Bıyl «Semeı ormany» MOTR» RMM-da órtti erte anyqtaý júıesin ornatý maqsatynda Qarjy mınıstrligine qarjylandyrý úshin respýblıkalyq bıýdjetti naqtylaý sheńberinde ótinim daıyndaldy.
Tótenshe jaǵdaılar mınıstrliginiń aýmaqtyq bólimshelerin jaraqtandyrý maqsatynda respýblıkalyq bıýdjet qarajaty esebinen 12 pılotsyz ushý apparatyn jetkizýge eki jyldyq shart jasaldy.
Sonymen qatar, Memleket basshysynyń tapsyrmasyn oryndaý sheńberinde 71 pılotsyz ushý apparatyn satyp alyndy. Azamattyq qorǵaý organdarynyń 80 qyzmetkeri «PUA operatory» sertıfıkatyn ala otyryp, PUA pılottaý jáne paıdalaný boıynsha oqýdan ótti.
Jalpy, azamattyq qorǵaý salasyndaǵy 2023-2027 jyldarǵa arnalǵan birinshi kezektegi sharalardyń keshendi jospary sheńberinde tabıǵat qorǵaý mekemelerin materıaldyq-tehnıkalyq qamtamasyz etýge 68,6 mlrd teńge qarajat bólinedi dep josparlanyp otyr.
Sondaı-aq, 2023 jylǵy 22 qyrkúıekte Prezıdent janyndaǵy tsıfrlandyrýdy engizý máseleleri jónindegi komıssııa otyrysynda «orman órtterin erte anyqtaý júıesi» jobasyn iske asyrý maquldandy.Osy joba sheńberinde eldiń orman qory aýmaǵynda órt kezinde jedel sheshimderdi qabyldaý jáne erte anyqtaý monıtorıngi úshin biryńǵaı ahýaldyq ortalyq qurý kózdelip otyr.
– Turǵyndar iri zaýyttardyń murjasynan taraıtyn qoıý tútindi kórip densaýlyǵyna alańdap jatady. Osy oraıda, kásiporyndar súzgiler ornatý sııaqty ekologııalyq talapty qanshalyqty oryndap júr? Zaýyt aımaǵynda jasyl jelek otyrǵyzý isi qandaı deńgeıde júzege asady? Byltyr ekologııalyq erejelerdi buzǵany úshin qansha zaýytqa aıyppul salyndy?
– Zaýyttarǵa qorshaǵan ortaǵa shyǵaryndylardyń tehnologııalyq normatıvterin asyrǵany úshin, atmosferalyq aýany qorǵaý jáne sý obektilerin lastanýdan, bitelýden qorǵaý jónindegi talaptardy buzǵany úshin 2023 jyly 239 770 888 teńge somasyna 40 ákimshilik aıyppul salyndy.
Jalpy, ár zaýyttyń ekologııalyq talaptardy júıeli oryndaýy – basty nazarda. Shalys bassa, aıyppul arqalaıtynyn túsingen kásiporyn basshylary talaptardy qatań saqtaýǵa tyrysatyny anyq.
– Kıik máselesi qoǵamda áli kúnge deıin ózektiligin joıǵan joq. «Et pen múıizdi, janýardyń terisin kádege asyrý úshin óndiris ashý kerek. Oǵan arnaıy tońazytqysh, etin múshelep bóletin arnaıy soıý tsehy qajet» degen pikirler aıtylady. Sizdiń pikirińiz qandaı?
– 2023-2024 jyldyń kúz-qys mezgilderinde kıikter popýlıatsııasyn retteý sharalaryn ótkizýdi arnaıy mamandandyrylǵan uıym «Ohotzooprom» ÓB» RMQK júzege asyrady.
Aýlanǵan kıikterdiń ushasy, sonymen qatar terisi kelisimshartqa qol qoıǵan et kombınattaryna tapsyrylyp otyrady. Al kıiktiń múıizi «Ohotzooprom» mekemesiniń ıeliginde saqtaýda bolady.
Naryqtyq zamanda kıiktiń eti men múıizin, terisin kádege asyrý úshin jańa óndiris ashý – bıznestiń bir baǵyty. Jańa óndiristi ashý jeke nemese zańdy tulǵanyń quqyǵynda. Al kıik sanyn retteýshi organ janýar etin tapsyrý boıynsha kelisimsharttardy retteıdi.
– 2019 jyly Numbeo statresýrsy qorshaǵan ortanyń lastaný deńgeıi boıynsha álem elderiniń reıtıngisin jarııalady. Onda Qazaqstan álemdegi 109 eldiń ishinde 25-orynǵa turaqtady. Bul – elimizde tómen ekologııalyq ahýal qalyptasyp otyrǵanyn kórsetetini anyq. Osy rette, elimizde jańa Ekologııalyq kodeks qolǵa alynǵannan beri ne ózgerdi?
–Jańadan qabyldanǵan Ekologııa kodeksine sáıkes qorshaǵan orta sapasynyń nysanaly kórsetkishteri ázirlenip, bekitildi.
Qorshaǵan orta sapasynyń nysanaly kórsetkishteri dep – qorshaǵan ortanyń jekelegen quramdastary jaı-kúıiniń sandyq jáne sapalyq sıpattamalarynyń jáne qorshaǵan ortany qorǵaý jáne belgili bir ýaqyt kezeńinde qol jetkizilýge tıis qaldyqtardy tıimdi basqarý jónindegi sharalardyń qamtamasyz etilý deńgeıin sıpattaıtyn ózge de kórsetkishterdiń jıyntyǵyn ataımyz.
Oblystardyń, respýblıkalyq mańyzy bar qalalardyń, astananyń jergilikti atqarýshy organdary árbir bes jyldyq kezeńge arnalǵan sapanyń nysanaly kórsetkishterin ázirleýge mindetti.
Jańa Ekologııa kodeksi qoldanysqa enbeı turyp, qorshaǵan ortany qorǵaý jónindegi is-sharalarǵa qorshaǵan ortaǵa jaǵymsyz áser úshin tólem somalardy maqsatty jumsaý mindeti bolmaǵan. Jergilikti atqarýshy organdar atalǵan qarajattyń ortasha eseppen tek 45 paıyzyn ǵana qorshaǵan ortany qorǵaýǵa bólgen.
Qazirgi tańda qorshaǵan ortany qorǵaý jónindegi is-sharalar jergilikti bıýdjetke túsken, qorshaǵan ortaǵa jaǵymsyz áser úshin tólem somalarynan kem emes kólemde bıýdjet qarajaty esebinen iske asyrylady. Bul norma Bıýdjet kodeksinde de kórinis tapqan.
Jańa ekologııalyq kodekstiń «lastaýshy tóleıdi jáne túzetedi» degen qaǵıdasy bar. Memleket tabıǵatty paıdalanýshyǵa ekologııalyq aıyppul tóletkenshe, qorshaǵan ortaǵa zııan keltirýge jol bermeıtin sharalar qoldanýy kerek. Budan bólek, ekologııaǵa zııan keltirgen lastaýshy qorshaǵan ortany bastapqy qalpyna keltirýge mindetti.
Kelesi másele emıssııa tólemine qatysty. Úzdik qoljetimdi tehnologııalardy engizgen kompanııalar emıssııadan bosatylady. Al jalpy emıssııadan túsken qarjy 100% ekologııalyq sharalarǵa jumsalady. Buryn emıssııadan túsken qarajat qalalardyń bıýdjetine túsip, joldyń jasalýy syndy ekologııadan tys salalarǵa jumsalatyn. Jańa kodekstiń taǵy bir ereksheligi qaldyqtardy óndirý men basqarýǵa qatysty. Endi aıyppul kólemi 10 esege artady. Qaldyqtardy qaıta óńdep, joıatyn kásiporyndar lıtsenzııalanyp jatyr.
– Elimizde ekotýrızmdi damytý baǵytynda qandaı jumystar atqarylyp jatyr? «Qolda bar altynnyń qadiri joq» degenniń keri bolyp, barymyzdy baǵalaı almaı jatqan joqpyz ba?
–Jyl saıynmemlekettik ulttyq tabıǵı parkter aýmaǵyna kelýshilerdiń sany artyp jatyr. 2022 jyly 2 mln adam tirkelse, 2023 jyly 2,4 mln jýyq adamnyń joly túsken.
Osy oraıda, park aýmaqtarynda ekotýrızmdi damytý jumystaryna basa mán berilip otyr. Onyń ishinde erekshe qorǵalatyn tabıǵı aýmaqtar salasyndaǵy zańnamany ózektendirý, jańa marshrýttar quryp, olardy abattandyrý, vızıt-ortalyqtar salý, ekologııalyq aǵartý jumystaryn júrgizý, tsıfrlandyrý jáne ınjenerlik ınfraqurylym (joldar, elektr berý jelileri, qubyrlar) salý – basty nazarda.
Sonymen qatar halyqty jáne óskeleń urpaqty ekologııalyq saýattandyrý maqsatynda memlekettik ulttyq tabıǵı parkter aýmaǵynda tabıǵatty qorǵaý aktsııalary ótkiziletinin atap ótken jón.
– Mınıstrlik turǵyndarmen qanshalyqty baılanys ornatqan? Qazaqstandyqtar kóbine qandaı máselemen júginip jatady?
– Ekologııa máselesi árdaıym halyqtyń nazarynda ekeni ras. Bizder únemi jeke qabyldaýlar, óńirlerde halyqpen kezdesýler ótkizip turamyz. Turǵyndardyń pikiri biz úshin mańyzdy. Óńirlerde kóteriletin máseleler ártúrli. Ásirese, zańsyz qaldyqtar polıgondary, ár óńirdiń ekologııalyq ahýaly, qoldanystaǵy zańnamaǵa ózgerister engizý, ekologııalyq jobalar, jergilikti mekenderdi kógaldandyrý sııaqty máseleler jıi kóterilip turady.
Bir atap óterligi, azamattardyń ekologııalyq ahýaldy ózgertýge baǵyttalǵan kóptegen jobalary bar ekeni qýantady. Ekovolonterler de kóp aramyzda. «Noý-haý» usynystarymen de mınıstrlikke júginetinder az emes. Ásirese, jastardyń usynystary basym. Olardyń ekosanany ózgertýge qosar úlesi zor, sol sebepti óz tarapymyzdan barynsha qoldaýǵa tyrysamyz.
