Arab álemi: saıası yqpal jáne transformatsııa
ASTANA. KAZINFORM – Keıingi 5 jylda arab elderiniń saıası yqpaly olardyń ózgermeli halyqaralyq realııaǵa beıimdelý qabiletiniń arqasynda aıtarlyqtaı arta tústi. Arab memleketteri lıgasy óńir birliginiń nyshany bolyp qalýda. Biraq, onyń is júzindegi máni tómendep keledi. Alǵashqy orynǵa Qatar, Saýd Arabııasy, Birikken Arab Ámirlikteri syndy elder shyǵyp, olar ózderiniń yqpalyn kúsheıtý úshin ekonomıkalyq qýatyn, dıplomatııalyq kúshin-jigeri men tehnologııalarǵa ınvestıtsııalaryn tabysty qıystyryp otyr.
Dıplomatııadaǵy jańa betalys
Eń basty ózgeristerdiń biri Parsy shyǵanaǵynyń Qatar, BAÁ jáne Saýd Arabııasy syndy memleketter róliginiń artýy boldy. Bul elder tabysty ekonomıkalyq jobalarydń arqasynda óz yqpaldaryn aıtarlyqtaı keńeıte tústi. Máselen, qatar sońǵy jyldary Izraıl men Palestına arasyndaǵy kúrdeli kelissózderdi, Aýǵanstandaǵy ishkisaıası janjaldy, sonymen qatar Gaza sektory men Lıvandaǵy daýdy retteýdi qosa alǵandaǵy halyqarlyq teke-tiresterde ózin jetekshi medıatorlardyń biri retinde kórsete aldy.
Qatar óziniń orta derjava mártebesin nyǵaıtk úshin resýrstary men baılanystaryn sátti paıdalanyp otyr. Onyń dıplomatııalyq jetistigi, ásirese, 2017-2021 jyldary kórshi eldermen uzaqqa sozylǵan dıplomatııalyq daǵdarys aıasynda aıyryqsha baıqaldy. Onyń nátıjesinde Saýd Arabııasymen, BAÁ-men jáne Bahreımen tatýlyq ornap, qarym-qatynas qaıta jandanǵan edi.
Arab memleketteri lıgasy: syn-qaterler men keleshek
1945 jyly qurylǵan Arab memleketteri lıgasyna 22 memleket kiredi: Aljır, Bahreın, Djıbýtı, Mysyr, Iordanııa, Irak, Iemen, Qatar, Komory, Kýveıt, Lıvan, Lıvııa, Mavrıtanııa, Marokko, BAÁ, Oman, Palestına memleketi, Saýd Arabııasy, Sırııa, Somalı, Sýdan, Týnıs. Lıga óńir elderiniń is-qımylyn úılestirý úshin qyzmet atqarady. Alaıda, sońǵy jyldary onyń tıimdiligine kúmán bar. Uıym Sırııa, Iemen, Lıvııa jáne Sýdandaǵy sozylyp kentken janjaldyń aldyn alý nemese sheshý jolynda qabiletsizdigi úshin synǵa ushyrap keledi.
Máselen, 2011 jyly Lıvııadaǵy azamattyq soǵys ýaqytynda Arab memleketteri lıgasy Lıvııanyń músheligin toqtatty. Biraq, janjaldy retteýdiń birtutas strategııasyn ázirleı alǵan joq. Bul uıymnyń óńir ishindegi daǵdarysqa tıimdi áreket etý qabiletiniń joqtyǵyn pash etti. Dál sol jyly lıga sherýshilerge qarsy qatań qýǵyn-súrgin sharalaryn qolǵa alǵan Sırııanyń da músheligin toqtatqan bolatyn. Alaıda, janjaldy retteýdiń utymdy josparyn usyna almady. Sonyń saldarynan uzaqqa sozylǵan azamattyq soǵys pen gýmanıtarlyq apat boldy.
Degemen, lıga arab birliginiń mańyzdy nyshany bolyp qala bermek. Palestına máselesin qoldaý – onyń saıasatynyń negizgi tarmaǵy. Dál osy jaıt arab turǵyndarynyń arasynda qoldaýǵa ıe bolyp otyr jáne halyqaralyq qoǵamdastyqtyń nazaryn da aýdartyp otyr. Buǵan qosa, Arab memleketteri lıgasy óńirlik iske sheteldikterdiń aralasýyna únemi qarsy bolyp keledi. Bul onyń arab memleketteriniń egemendigin qorǵaýshy retindegi abyroıyn nyǵaıtady.
Biraq, Arab memleketteri lıgasy málimdemelermen jáne deklaratsııalarmen ǵana shektelip otyr. Sammıtter barysynda qabyldanǵan sheshimder naqty júzege asa bermeıdi. Al onyń músheleri arasyndaǵy alaýyzdyq birlesken bastamalardyń júzege asyrylýyn qıyndatady. Sonyń aıasynda jetekshi arab elderi ózderiniń alıanstaryn, ekijaqty baılanysty qalyptastaryp, jıi derbes áreket etedi.
Álemdik energetıkadaǵy mańyzdy oıynshylar
Arab elderi jahandyq energetıkada mańyzdy oıynshy bolyp qala beredi. Bul olardyń saıası yqpalyna tikeleı áser etedi. OPEK pen onyń keńeıtilgen nusqasy OPEK+ róli, ásirese, sońǵy jyldary jahandyq naryq COVID-19 pandemııasynan jáne geosaıası daǵdarystardan týyndaǵan turaqsyzdyq kezinde kúsheıdi. Saýd Arabııasy men BAÁ álemdik munaı eksportynyń aıtarlyqtaı bóligin baqylaı otyryp, bul odaqta mańyzdy ról atqarady.
Al Qatar suıytylǵan tabıǵı gaz naryǵyndaǵy pozıtsııasyn nyǵaıtýyn jalǵastyryp otyr. Onyń gaz óndirýdi keńeıtýge jumsaǵan strategııalyq ınvestıtsııasy, Azııa jáne Eýropa elderimen uzaq merzimdi kelisimsharttary el ekonomıkasyn nyǵaıtyp, saıası yqpalyn arttyra tústi.
Naqtyraq aıtqanda Qatar Germanııa, Italııa jáne Frantsııamen uzaq merzimdi kelisimsharttar jasasý arqyly reseılik gaz jetkiziliminiń qysqarýy saladrynan Eýropada týyndaǵan energetıkalyq daǵdarysty jumsartýda sheshýshi ról atqardy. Bul onyń jahandyq energetıkalyq qaýipsizdikte senimdi seriktes retindegi ustanymyn nyǵaıtty.
Shtab-páteri Dohada ornalasqan Gaz eksporttaýshy elder forýmynyń málimetinshe, qazanda suıytylǵan tabıǵı gazdyń álemdik eksporty jyldyq esepteýde 1,8 paıyzǵa (0,63 mln tonna) artyp, 34,62 mln tonnaǵa jetti. Bul rette atalǵan forým jarııalanǵan esepke sáıkes, Qatar álemdegi suıtylǵan tabıǵı gazdyń iri úsh eksportaýshylarynyń qatarynda qalyp otyr.
Avraam kelisimi
Keıingi jyldardaǵy eń mańyzdy oqıǵalardyń biri – birneshe arab elderiniń Izraılmen qatynasynyń qalpyna kelýi. AQSh araǵaıyndyǵymen qol qoıylǵan «Avraam kelisimi» Izraıldiń BAÁ, Bahreın, Marokko jáne Sýdanmen qatynasynyń jańa paraǵyn ashty. Olar úshin Izraılmen qatynasty qalypqa keltirý mańyzdy qadam sanalady. Degenmen, bul protsess ártúrli reaktsııany týdyrdy. Bir jaǵynan, kelisimder Izraılmen ekonomıkalyq jáne saıası baılanysty nyǵaıtýǵa múmkindik ashty. Bul ınvestıtsııalyq jáne tehnologııalyq jobalarǵa serpin berdi. Ekinshi jaǵynan, mundaı qadam arab elderindegi ishki pikirtalasty ýshyqtyryp, Palestına máselesi sheshimin áli tappady dep sanaıtyn qoǵamdastyq tarapynan synǵa ushyrady.
The Abraham Accords—in English, Hebrew, and Arabic—have been signed! 🇺🇸 🇮🇱 🇧🇭 🇦🇪 pic.twitter.com/ho3cb28WhD
— The White House 45 Archived (@WhiteHouse45) September 15, 2020
Saýd Arabııasy bul máselede ázirshe beıtaraptyq tanytyp otyr. Biraq Gaza sektoryndaǵy soǵys bastalmaı turyp, Izraılmen astyrtyn belsendi kelissóz júrgizdi. Saıasattanýshylar bul dástúrli saıası baǵyttardan góri ekonomıkalyq damý men qaýipsizdik máseleleri mańyzdyraq bolyp kele jatqan aımaqtaǵy basymdyqtardyń aýysqanyn kórsetedi dep sanaıdy.
Kóshbasshylar ambıtsııasy
Keıingi ýaqytta Saýd Arabııasy «Vision 2030» baǵdarlamasy aıasyndaǵy aýqymdy reformalar men G20 sııaqty jahandyq bastamalarǵa belsendi qatysý arqyly arab álemindegi kóshbasshy retindegi pozıtsııasyn nyǵaıtýǵa umtylyp keledi. Sonymen qatar, Izraılmen qatynasty qalypqa keltirýge baǵyttalǵan ilgerileýshilik koroldiktiń jańa geosaıası strategııasyndaǵy mańyzdy qadam boldy.
NEOM megajobasy - Saýd Arabııasynyń bolashaqtyń aqyldy qalasyn salýdy qamtıtyn 500 mıllıard dollarlyq órshil jobasy. NEOM koroldiktiń ekonomıkasyn ártaraptandyrýǵa jáne munaıǵa táýeldiligin azaıtýǵa degen umtylysyn bildiretin kómirqyshqyl gaz shyǵaryndylarynsyz tehnologııa jáne ekologııalyq haby bolady. Sonymen qatar NEOM halyqaralyq ınvestorlardy tartatyn ınnovatsııalar ortalyǵyna aınalmaq.
«Vision 2030» reformasy – murager hanzada Muhammed bın Salman bastamashylyq jasaǵan baǵdarlama. Ol ekonomıkany jańǵyrtýdy, týrıstik sektor nyǵaıtýdy jáne mádenı túrlenýdi qamtıdy. Máselen, «Qyzyl teńiz» týrıstik jobasyn iske qosý, óńirdegi eń iri Al-Ula mádenı ortalyǵyn, 400 metrlik teksheni ashý Saýd Arabııasynyń jańa strategııasyn pash etedi. Munyń ústine Er-Rııad óńirlik baılanysty da nyǵaıta túsýde. Aıtalyq, 2023 jyldyń naýryzynda Qytaıdyń araaǵaıyndyǵymen Er-Rııad pen Tegeran 2016 jyly úzilip qalǵan dıplomatııalyq qatynasty jańartýǵa ýaǵdalasty.
BAÁ bolsa energetıka men qaýipsizdik máselesinde batys elderiniń mańyzdy oıynshysyna aınala otyryp, Afrıka men Shyǵys Jerorta teńizindegi yqpalyn kúsheıte tústi. Naqtyraq aıtqanda, BAÁ Efıopııa, Kenııa jáne Sýdan syndy elderde jobalardy qarqyndy damytyp keledi. Ámirlik kompanııalary porttar, áýejaılar men logıstıkalyq ortalyqtar salyp, óńirdegi BAÁ yqpalyn kúsheıte túsýde. Máselen, DP World qurlyqtaǵy ondaǵan portty basqaryp, ekonomıkalaqy baılanysty nyǵaıtyp otyr.
Sonymen qatar BAÁ 2023 jyly klımattyń ózgerýine arnalǵan COP28 konferentsııasyn ótkizdi. Bul onyń ekologııalyq bastamalardaǵy jahandyq kóshbasshy retindegi bedelin nyǵaıtty. Dýbaı Sırııa, Iemen jáne Sýdandaǵy daǵdarysqa oraı gýmanıtarlyq kómek kórsetýdiń negizgi torabyna aınaldy.
Al Qatar ıkemdi deldal jáne qarjylyq seriktes retinde áreket ete otyryp, básekeles aımaqtyq jáne jahandyq kúshter arasyndaǵy teńgerimdi jalǵastyrýda. Doha 2023 jyly Lıvandaǵy saıası daǵdarysty retteý boıynsha kelissózderge jemisti deldal bola bildi. Sonymen qatar Sýdandaǵy qaqtyǵysty beıbit jolmen sheshý bastamalarynda mańyzdy ról atqardy. Bul áreketter Qatardyń kúrdeli qaqtyǵystardaǵy senimdi deldal mártebesin nyǵaıtty.
Munan bólek, Qatar gaz ekspansııasyn keńeıte bastady. 2022-2023 jyldary el suıytylǵan tabıǵı gazdy Eýropaǵa, Azııaǵa jáne Latyn Amerıkasyna jetkizý boıynsha uzaq merzimdi kelisimsharttarǵa qol qoıdy. Doha 2027 jylǵa qaraı suıytylǵan tabıǵı gaz eksportyn eki esege arttyratyn jáne Qatardyń saladaǵy jahandyq kóshbasshy retindegi pozıtsııasyn nyǵaıtatyn eń iri «Soltústik alań» gaz ken ornyn keńeıtý jobasyn júzege asyryp jatyr.
Keıingi jyldary arab elderiniń syrtqy saıasatynda ǵana emes, sonymen birge ishki damý strategııalarynda da ózgeristerdi baıqaýǵa bolady. Qıyndyqtar men ishki qaıshylyqtarǵa qaramastan arab álemi jahandyq saıasatta sheshýshi ról atqaryp, aımaqtan tys jerlerde de oń kózqaras qalyptastyratyn sheshimderdi qalyptastyryp keledi.