Aljır Ortalyq Azııa, onyń ishinde Qazaqstanmen baılanysty arttyrýǵa múddeli – Elshimen suhbat
ASTANA. KAZINFORM – Kazinform agenttigi sheteldik dıplomattarmen suhbattar serııasyn jalǵastyrady. Búgingi qonaq – Qazaqstandaǵy Aljır Respýblıkasynyń Elshisi Kamal Fenısh 28 jyl buryn ornatylǵan dıplomatııalyq qarym-qatynastyń qalaı damyǵanyn, Aljırdegi Prezıdent saılaýy Qazaqstanmen qatynasqa qalaı áser etetinin aıtyp berdi.
− Kamal myrza, Qazaqstan men Aljır eki qurlyqta jatqan el bolsa da, ortaq tusymyz óte kóp. Jer aýmaǵynan bastap, qazba baılyqtary, tipti kezinde ıadrolyq synaqtardyń júrgizilýinde de uqsastyq bar. Qazaqstan men Aljır qandaı salalarda yntymaqtasyp, tájirıbe almasyp keledi?
− Eń aldymen, qonaq etip shaqyrǵanyńyzǵa alǵysymdy bildiremin! Aljır eli Qazaqstan Táýelsizdik alǵanda alǵashqylardyń biri bolyp quttyqtap, qýanyp, óz lebizin jetkizgen edi.
Qazaqstanda elshiligimiz ashylǵanyna qýanyshty ekenimizdi aıta ketkim keledi.
Eki el arasynda 2016 jyly óte mańyzdy qujattarǵa qol qoıyldy jáne olar jalǵasyn tapty. Qazirgi tańda eki el arasyndaǵy úkimetaralyq komıssııa qurý týraly, barlyq salalar boıynsha yntymaqtasý týraly qujatty Qazaqstan tarapyna maquldaýǵa joldadyq. Qujattar maquldanatyn bolsa, bul eki elge de tıimdiligi óte zor, halyqtyń ıgiligine arnalǵan bastama bolmaq.
Keńirek toqtalatyn bolsam, osydan biraz buryn ǵana QR Syrtqy ister mınıstriniń orynbasary jáne Aljır tarapynan Syrtqy ister mınıstrliginiń bas hatshysy kezdesip, qujattarǵa qol qoıyp, eki eldiń yntymaqtastyǵyn barlyq sala boıynsha tyǵyz baılanystyratyn kelisimsharttyq jobalar talqylandy.
− Óz elińizde Konstıtýtsııalyq sot ınstıtýtyn basqarǵan ekensiz. Bizdiń el de jaqynda Konstıtýtsııalyq keńesti Konstıtýtsııalyq sotqa aınaldyrdy. Qazaqstannyń bul istegi aıaq alysyn qalaı baǵalar edińiz? Aljır turǵyndaryna Konstıtýtsııalyq sot ne berdi?
− Birinshiden, osyndaı mańyzdy suraǵyńyz úshin taǵy da raqmet! Osy suraq tóńireginde sózimdi bastamas buryn Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev myrzaǵa óz alǵysymdy bildiremin. Sebebi, bul – Prezıdentińiz júrgizip otyrǵan, elińizdiń damýyna, halyqtyń ıgiligine, paıdasyna baǵyttalǵan reformalardyń biri.
Rasymen, men óz elimde Konstıtýtsııalyq sotty basqardym. Konstıtýtsııalyq keńesti Konstıtýtsııalyq sotqa aınaldyrý óte mańyzdy. Sebebi, Konstıtýtsııalyq keńesten Konstıtýtsııalyq sottyń quzyry áldeqaıda joǵary, onyń saıası sheshimderge aralasýǵa quqyǵy ári eldiń úsh tarmaǵynyń jumysyn qadaǵalaýǵa múmkindigi bar. Tipti, ár azamattyń quqyǵyna tıetin máseleler bolsa, Konstıtýtsııalyq sot onyń zańdylyǵyn nemese zańsyzdyǵyn qarastyrady. Konstıtýtsııalyq sot sheshimi sońǵy jáne esh ózgeristi qajet ettirmeıdi.
Jaqynda ǵana QR Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaevtyń halyqqa arnalǵan Joldaýyn tyńdadym. Maǵan óte qatty unady. Q. Toqaev Qazaqstannyń barlyq azamatyna barlyq sala boıynsha mańyzdylyǵy óte joǵary, azamattardyń erkindigi, bostandyǵy, eldiń damýy, reformalardy júzege asyrýǵa baǵyttalǵan máselelerdi kóterdi.
Al atom elektr stantsııasyn salý máselesinde referendým júrgizý, halyqtyń pikirin bilý kerek degen sheshimniń ózi eldiń demokratııalyq baǵytyn kórsetedi. El úshin mańyzdy máselelerde halyqtyń pikirin bilip, soǵan qaraı qadam jasaý – keremet sheshim, qazir muny ózge memleketterden kóre almaımyz.
− Qazir Aljır men Qazaqstan arasyndaǵy saýda aınalymy aıtarlyqtaı qomaqty deı almaımyz. Saýda-sattyq mólsheriniń áli kúnge deıin 100 mln dollarǵa jetpeı otyrýyna ne sebep? Áleýetimizdi tolyq paıdalanbaı otyrmyz ba?
− Aıtyp otyrǵanyńyz ras, eki eldiń saýda aınalymy óte álsiz. Muny ózim osy memleketke elshi bolyp taǵaıyndalǵan ýaqytta baıqadym. Munyń sebebin eki máselemen baılanystyramyn. Birinshisi – eki el arasynda barlyq sala boıynsha yntymaqtastyqta jumys isteıtin úkimetaralyq komıssııanyń bolmaýy, ekinshisi – Aljırde de, Qazaqstanda da elshilikterimiz bolmady. Saýda aınalymdarynyń álsizdigine osy negizgi sebepterdi aıta alamyn.
Jalpy eki el arasyndaǵy ımport-eksport kórsetkishterin arttyrýǵa áleýetimiz zor. Birneshe kún buryn Almaty qalasyna saparlap, qurylys salasynda isteıtin kásipkerlermen jolyqtym. Olar da Aljırge baryp jumys istegisi keletinin aıtty. Qazaqstanda da aljırlik otandastarymyz ózderi usaq-túıek saýdamen aınalysyp, osy jerden Aljırge, Aljırden osynda taýar tasymaldap, ózdiginshe jumys istep keledi.
Qazirgi tańda Qazaqstannan Aljırge kóptegen ónimdi tasymaldaýǵa múmkindik bar. Energetıka, astyq, tekstıl salasynda Aljırge qajetti ónimderdi aparýǵa bolady. Al Aljırden Qazaqstanǵa – qurma, mandarın, karton ónimderi sekildi kóptegen taýar ákelýge bolady.
Eń bastysy, eki taraptyń da qalaýy bolsa, jasalatyn sharýa óte kóp. Baılanystyratyn ortaq nárse de kóp. Jańa aıtyp ótkenimdeı, Qazaqstanda da nıet bildirip jatqan kásipkerler bar, Aljırden de kelip jumys istegisi keletinder kóp.
− Qazaqstandyq kásiporyndar, ınvestorlar men kásipkerler Aljırde qaı salalarda jumys istep, tabys taba alady?
− Máselen, Almatyda kezdesken qurylys salasyndaǵy kásipkerlerdiń isi unady. Olardyń óte órkenıetti, zamanaýı deńgeıde jumys isteıtinin kórdim. Bul – bizge óte qajet sala.
Sondaı-aq Qazaqstannan jún, teri, astyq tasymaldaýdyń keleshegi zor.
− Eki eldiń Syrtqy ister mınıstrleri Orta dáliz jobasynyń keleshegi týraly kelissóz júrgizgeni aıtylǵan edi. Demek, Aljır Orta dáliz jobasyna qatysýǵa nıetti degen sóz be? Qandaı mártebede qatysqysy keledi?
− Bul jobaǵa Aljırdiń qyzyǵýshylyǵy bar. Bizdiń aýmaqta da osy ispettes jobalar júzege asyrylyp jatyr. Máselen, Mysyr elimen birlesken «Mysyr-Dakar» jobasyn aıtýǵa bolady. Osynyń bári bolashaqta eki jobanyń túıisetin nemese osy baǵytqa arnalatynyn kórsetip otyr.
− Osy rette Medgaz sýasty qubyry, Mysyr-Dakar, Transsahara kólik dálizderi týraly aıtyp berińizshi, olar Aljır ekonomıkasyna qansha tabys ákelip otyr? Bul joldar Orta dáliz jobasyna qatysa ma?
− Árıne, olardyń mańyzdylyǵy zor. Sebebi, jol, logıstıka, sý – halyq tirshiliginiń negizgi kózderi. Siz ataǵan jobalar memleketterdiń oqshaýlanyp qalmaı, alys-jaqyn eldermen tyǵyz baılanysýyna, bir-birimen saýda aınalymyn arttyrýǵa kómektesedi. Munyń elimizge ákelip jatqan paıdasy óte zor.
Orta dáliz jobasymen baılanysýyna kelsek, onyń yqtımaldyǵy óte joǵary. Sebebi, bul bizdi oqshaýlanýdan qorǵap, yntymaqtastyǵymyzdy, baılanysymyzdy kúsheıtýge jol ashady.
− Sizdiń elińizde kezekten tys prezıdent saılaýy ótip jatyr. Bul saılaýdyń qorytyndysy elińizdiń damýyna, Qazaqstanmen aradaǵy qarym-qatynasqa qalaı áser etedi dep oılaısyz?
− Bul da óte mańyzdy suraq, sizge zor alǵysymdy bildirgim kelip otyr. Biz osy kezekten tys ótip jatqan prezıdent saılaýyna Qazaqstanda daýys berý protsesin uıymdastyrdyq. Osy múmkindikti paıdalanyp, Astana qalasynyń ákimdigine, jalpy memleketke alǵys aıtqym keledi. Sebebi, olar bizge qoldaý kórsetti, tehnıkalyq daýys berý protsesin tabysty júrgizýimizge qolaıly jaǵdaı jasady. Elshilik deńgeıinde Astana jáne Almaty qalalarynda Aljır azamattarynyń daýys berýin uıymdastyra aldyq.
Árıne bul saılaýdyń Aljırdiń damýyna áseri zor bolady dep esepteımin. Sebebi, ekonomıka jáne basqa da mańyzdy salalar boıynsha bastalǵan reformalar men júzege asyrylyp jatqan jumystar bar. Saılaý nátıjesi osy bastalǵan istiń jalǵasyn tabýǵa yqpalyn tıgizedi. Oǵan qosa, prezıdent bastamalaryn tolyqtyrýǵa, kóptegen jobanyń júzege asýyna áser etedi. Mysaly, prezıdentimiz 2020 jyly ınvestıtsııany qorǵaý jóninde jańa zańǵa qol qoıdy. Bul zańǵa sáıkes, ınvestorlardyń quqyǵy, olarǵa jeńildikter, 7-8 jylǵa deıin salyqtan bosatý, jeńildetilgen salyq túrin kórsetý anyqtalǵan. Osylaısha, barlyq salada áleýmettik mańyzy zor jobalardy júzege asyrýǵa, jalpy aıtqanda eldiń ekonomıkasyna, barsha azamatyna tıimdi áseri bolatyndaı qadamdar jasalyp jatyr. Osy isterimizdiń jalǵasyn tabýǵa elimizdegi prezıdenttik saılaýdyń áseri óte zor.
Al Qazaqstanǵa kelsek, bizdiń prezıdentimiz saıası qadamymyzdyń Azııaǵa, onyń ishinde Ortalyq Azııaǵa, Qazaqstanǵa baǵyttalýy kerek ekenin aıtyp júredi. Bizdiń Syrtqy ister mınıstrimiz de osy máseleni negizgi alǵyshart retinde ustap otyr.
− Aljırdiń kórikti oryndary óte kóp, teńizi de ǵajap. Týrızm salasyn damytý úshin sizdiń elińiz qandaı sharalardy qolǵa aldy?
- Elimiz bul baǵytta da aýqymdy jobalardy qolǵa aldy. Jerimizdiń týrıstik áleýeti zor, kórshiles Marokko, Týnıspen básekelese alatyndaı, áldeqaıda tamasha oryndarymyz bar. Mysaly, bizde 1800 shaqyrym teńiz jaǵalaýy bar, onda demalys oryndary men qonaq úıler salynyp jatyr.
Odan bólek, áli ıgerilmegen ormandarymyz ben shól dalamyz bar. Eýropalyq týrıster Sahara shóline kelip, kúnniń batýyn tamashalaıdy, qumda snoýbordpen syrǵanaıdy. Jerorta teńiziniń móldirliginen teńiz marjandary kórinip jatady, balyqtyń túri óte kóp.
Qazir Qazaqstan men Aljır arasynda vızalyq rejım bar. Aljırde jumys istegisi keletin qazaqstandyqtarǵa, jaýapty qyzmetkerlerge, kásipkerlerge vıza berilip keledi.
