«Altynǵa para-par paraqtar»: Astananyń bilim ordasyndaǵy 300 qazyna (FOTO)
Eń aldymen munyń qanshalyqty tańǵajaıyp dúnıe ekendigin seziný úshin, biregeı týyndylardy óz kózderińizben kórý úshin myna kitapqa zer sala qarańyzshy. Bul kitaptyń ǵalamsharda ne bári úsh ǵana danasy bar. Onyń biri amerıkandyq býkınıstiń jeke kollektsııasynda saqtaýly bolsa, ekinshisi álemge aty tanymal Lývr mýzeıinde tur. Al úshinshisi, sýretten kórip otyrǵan kitabyńyz elorda tórindegi Ulttyq akademııalyq kitaphananyń qorynda. Bir qyzyǵy, dál osy kitapty eýropalyqtar Parıj tórindegi mýzeıden óz kózderimen kórip, tamashalaý úshin qaltasynan talaı qarjysyn qaǵýǵa, uzyn-sonar kezekke turýǵa májbúr. Al bizde kerisinshe, jahandyq jaýǵarǵa aınalǵan bul dúnıeni kezeksiz ári tegin tamashalaýyńa múmkindik bar. Biraq...
Bul kitapty qazaq tiline aýdarar bolsaq «Parsy, Úndistan, Qytaı jáne Japonııanyń túpnusqa eńbekterinen alynǵan qytaılyq naqyl sózderi kitaby. Asa qurmetti sýretshi Dıýk myrza salǵan, onyń qurmetine arnalady» («Knıga kıtaıskıh zamyslov, ızvlechennaıa ız orıgınalnyh trýdov Persıı, Indıı, Kıtaıa ı ıAponıı. Sobrannaıa ı narısovannaıa mnogoývajaemym hýdojnıkom mse Dıýkom, posvıaşennaıa ego svetlostı») dep atalady. Bul kitapty Frantsııa koroli Lıýdovık XV-ke Ońtústik-Shyǵys Azııaǵa saparlap kelgen frantsýzdyq zertteýler syıǵa tartqan eken. Al QazAqparat tilshisine QR Ulttyq akademııalyq kitaphanasy aqparattyq-mádenı sektorynyń jetekshisi Batyrhan Jumabaev Bul biregeı týyndyny kitaphanaǵa qarapaıym oqyrmandardyń biriniń syıǵa tartqanyn aıtty.
«Onyń qansha turatyndyǵyn aıtýǵa da júregim daýalamaıdy. Bul saýalǵa jaýap berý múmkin emes sııaqty. Shyndyǵyn aıtar bolsaq, tipti, kitaphananyń ózinde bul danany satyp alýǵa qarjy jetpes edi. Biz mundaı syılyqqa aıran-asyr boldyq», - dedi ol.
Aıta keterligi, dál osy kitap kitaphananyń sırek kezdesetin kitaptar qorynda saqtaýly tur. Sóz arasynda aıta keterligi, Ulttyq akademııalyq kitaphanada saqtaýly turǵan 1,5 mln. eńbektiń shamamen 20 myńy shyn máninde baǵa jetpes qundy dúnıe sanalady. Al Kitap mýzeıinde sonyń 300-i kelýshiler nazaryna usynylǵan.
Bul mýzeı 2014 jyldyń 1 jeltoqsanynda QR Tuńǵysh Prezıdenti kúninde ashyldy. Shara Ulttyq akademııalyq kitaphananyń 10 jyldyǵyna arnalǵan edi. Aıta keterligi, Qazaqstannyń arǵy-bergi tarıhynan syr shertip qana qoımaı, ony kóz aldyńda zerdeleýge múmkindik beretin ǵımarat ishindegi jaıt qara túnektegi (Kitap tikeleı kún sáýlesin súımeıdi, sondyqtan bólmede únemi kúńgirttik pen turaqty aýa raıy saqtalady) ertegi álemine jeteleıtindeı.
«Biz kitaptyń rýhanı jáne mádenı qubylys retindegi mán-maǵynasyn asha otyryp, ol jaıyndaǵy materıaldardy jınaımyz, zerdeleımiz, saqtaımyz jáne taratamyz. Sonymen qatar bul ulttyq elektrondy kitaphanany qazaqstandyq mazmundaǵy, eń birinshi kezekte sırek kezdesetin kitaptarmen tolyqtyra túsýge septigin tıgizedi», - dedi B.Jumabaev.
Mýzeı alty bólimnen turady: «Qazaq jazýy men kitabynyń damý tarıhy», «Quran, Islam jaıyndaǵy kitap», «HІh ǵasyrdyń sońy men HH ǵasyrdyń basyndaǵy oqýlyqtar men oqý quraldary», «Qazaqstanda jáne shetelde shyqqan Qazaqstan týraly kitaptar (1945-2014 j.)», «Zakı Ahmetovtiń memorıaldyq kollektsııasy».
Kelýshiler úshin qyzyqty ekskýrsııa kútip tur demes te bolady. Onyń barysynda mýzeı qyzmetshileri Kóne Shyǵystyń ǵalmdar men oıshylarynyń kitaptarymen, qoljazbalarymen, eńbekterimen egjeı-tegjeıli tanystyryp, olardyń qazaq halqyn aǵartý isine qosqan zor úlesi jaıynda mol maǵlumat beredi. Qazaqtyń aqyn-jazýshylarynyń alǵash ret jaryq kórgen eńbekterimen tanystyrady. Al biz oqyrman nazaryna sol eńbekterdiń, qazaq halqyna qatysy bar keıbir týyndylardyń keıbiriniń sýretin usynbaqpyz.
Bul 1892 jyly jyly jaryq kórgen kóne Mońǵolııanyń atlasy. Avtory: shyǵystanýshy-túrkolog, arheolog ári pedagog, shyqqan tegi nemis bolǵanymen túrki tili men halyqtaryn salystyrmaly túrde tarıhı turǵyda zerttegen alǵashqy ǵalym Vasılıı Radlov. V.Radlov 1891 jyly Mońǵolııaǵa Orhon ekspedtsııasyn uıymdastyryp, oǵan basshylyq jasaǵan edi. Onyń barysynda orhon-enıseı rýnıkalyq jazba eskertkishteri tabylǵan bolatyn.
1912 jyly Ahmet Baıtursynov arab álipbıi negizinde qazaq jazýyna reforma jasady. «Jańa emle» nemese «Tóte jazý» degen ataýǵa ıe bolǵan qazaq álipbıi áli kúnge deıin Qytaı, Aýǵanstan jáne Iran elderinde tarıhı túrli jaıttarǵa baılanysty qonys aýdarǵan qazaqtar arasynda keńinen qoldanylady. Bul rette aıta keterligi, «QazAqparat» halyqaralyq aqparat agenttigi sheteldegi qandastarǵa tarıhı otandarynda oryn alyp jatqan kez kelgen aqparatty jedel jetkizý úshin tóte jazý nusqasyndaǵy saıtyn ashqan bolatyn.
Uzaq ýaqytqa sozylǵan pikirsaıystan keıin 1929 jyly qazaq álipbıi latyn grafıkasyna kóshirilgen bolatyn. Degenmen, onyń ǵumyry uzaqqa sozylmady. Araǵa 10 jyl salyp, ıaǵnı 1939 jyly qazaq álipbıi kırılıtsaǵa kóshirildi. Osy oraıda bolashaqta Qazaqstan latyn áripine kósher bolsa, onda bizdiń jazýymyz mynadaı bolary túsinikti.
«Jalpy, qazaq halqy oqı almaǵan, saýatsyz bolǵan, keńes ókimeti kelgennen keıin bilim alyp saýatyn ashqan degen pikir jańsaq», - deıdi B.Jumabaev. Shyntýaıtyna kelgende, qazaqtardyń oryspen qatar shetel ádebıetinen de mol habary bolǵan.
Joǵaryda atap ótkenimizdeı, araǵa 10 jyl salyp qazaq álipbıi kırıllıtsaǵa kóshirildi. Orys grafıkasy negizindegi qazaq tiliniń fonetıkalyq erekshelikterine sáıkestendirilgen 42 áripten turatyn jańa álipbı jobasy 1940 jyly usynyldy. Sol ýaqyttan beri qazaqtyń kitap-jýrnaldary men gazettteri, mekteptegi oqý isi jańa álipbıge kóshirilgen edi.
Muhtar Áýezovtyń «Abaı joly» romanynyń alǵashqy basylymy «Abaı» dep ataldy. Ol 1943 jyly oqyrman qolyna tıdi. Al myna sýrette sol kitaptyń alǵashqy danasynyń avtor qoltańba qaldyrǵan nusqasy.
Qazaqtyń jazba ádebıetiniń damýyna ulanǵaıyr úles qosqan aǵyrtýshylardyń biri pedagog ári qalamger Ybyraı Altynsarın. Ol ondaǵan mektep pen ýchılışe, tipti qazaq qyzdaryna arnalǵan qyzdar ýchılışesiniń de negizin qalady. Ol tek qazaq balalaryna mektep ashyp qana qoımaı, olardyń bilim alýy úshin sapaly kitaptar jazýǵa da aıryqsha yqylas qoıdy. Y.Altynsarın «Qyrǵyz hrestomatııasy», «Qyrǵyzdardyń orys tilin oqýyna jetekshilik»
Jalpy, bul mýzeıde avtordyń qoltańbasy bar kitaptar óte kóp. B.Jumabaevtyń aıtýynsha, kitaphanada tipti orys aqyny Aleksandr Bloktyń qoltańbasy qoıylǵan kitap ta bar.
Orys zertteýshileriniń eńbekteri
Mýzykant-etnograf Aleksandr Zataevıchtiń alǵashqy eńbekteri. Onyń 1925 jyly jaryq kórgen kitaby «Qyryz halqynyń 1000 áni» dep atalǵan edi. Degemen, 1931 jyly jaryq kórgen basylymda kitap ataýy «Qazaq halqynyń 1000 áni» dep berildi.
Etnograf L.F. Semenovtyń bul kitaby da qazaq halqy úshin qyzyqty derekterge toly desek artyq emes. Bul basylymdy Aqmola okrýgtyń mýzeıi jaryqqa shyǵarǵan. Avtor qazirgi elordamyz Astana boı túzegen qalanyń tarıhı jylnamasy jaıyndaǵy sózdi sonaý 1830 jyldan bastap qozǵaıdy. Bul eńbek «100 jyldyq materıaldar men jylnamadaǵy Aqmola» dep atalady. Tarıhı ǵalymy mol eńbekte Sloboda (qazirgi Kenesary kóshesiniń bastaý alar tusy) eldi mekeniniń, Qoıandy jármeńesiniń, 1894 jyldy sý tasynynyń jáne qala úshin ózge de ózekti tarıhı derekterden syr shertedi.
Mýzeıdiń maqtan tutar biregeı jádigerleriniń biri sırek kezdesetin ıslam ádebıeti toptamasy desek artyq emes. Birqatar jádigerdiń ózindik qyzyqty tarıhı bar. Myna sýrette tańdalanǵan Quran kitaby 19 ǵasyrdyń dúnıesi. Onyń mýzeıge osy mekeme qyzmetkerleriniń biri syıǵa tartypty. Kitap Samarqand pen Qazanda dinı bilim alyp, molda bolǵan ákesine tıesili eken. 1969 jyly ákesin Qazaqstannan Qabardın-Balqarǵa qonys aýdarypty. Jyldar-jyljyp ótip, jylymyq kezeń týǵan 90-shy jyldarda Ámına apa ákesiniń súıegin tarıhı otanyna ákelý úshin jat jerge sapar shegipti. Alaıda, jergilikti kavkazdyqtar moldanyń súıegin qyzyna berýden bas tartqan eken. Óıtkeni, sol óńirdiń aqsaqaldary barǵan jerinde de zor qurmetke bólenip, qylyshynan qan tamyp turǵan keńes zamanynyń ózinde, sonaý 1970 jyldary 2 meshit turǵyzyp bergen moldany jergilikti turǵyndar áli kúnge deıin qatty qurmetteıtindigin aıtypty. Osylaısha, jergilikti turǵyndar Ámınaǵa ákesiniń beıitinen bir ýys topyraq pen myna sýrettegi kitapty ustatyp jiberipti.
Sizderdiń nazarlaryńyzǵa taǵy bir sırek kezdesetin qundy jádigerdi usyný múmkindigi týyp otyr. Kitap mýzeıdiń jádigeri sanalady ári kitaphananyń sırek kitaptar qorynda saqtalady. Bul brıtandyq ǵalymdar akademııalyq ǵylymnyń jańalyǵy dep ataǵan «Qurannyń tápsiri» kitaby da bar.
«Jazǵa qaraı biz mýzeıdi keńeıtýge nıettenip otyrmyz. Almatydaǵy Kitap mýzeıi jabyldy. Onyń qory bizge berilmek. Bizde arnaıy kelisim de bar. Mýzeıimiz demalyssyz, kúnsaıyn 10-00-den 18-00-ge deıin tegin jumys isteıdi», - dedi ol.
Kitaphana alǵash ret ashylǵan sátte onyń qorynda 200 myńnan astam kitap bar bolatyn. Búginde onyń qorynda 1 mıllıonnan astam biregeı eńbek saqtaýly. Aldaǵy ýaqytta onyń sanyn 200 mıllıonǵa deıin jetkizý josparda.
