Almatyda 9 qabattan bıik úı salýǵa bolmaıdy – seısmolog

ALMATY. QazAqparat – Myńdaǵan adam qurban bolǵan Túrkııa men Sırııadaǵy joıqyn jer silkinisinen keıin almatylyqtardy qalannyń seısmıkalyq qaýip máselesi alańdata bastady. Bul zańdy, sebebi Almaty 10 baldyq seısmıkalyq aımaqta ornalasqan. Jyl saıyn qaladan 80 km radıýsta 200-ge deıin álsiz jer asty dúmpýleri bolady. Bul rette magnıtýdasy 2-den 4 balǵa deıingi jer silkinisi qala úshin fondyq rejım. Megapolıs arqyly 30-ǵa jýyq tektonıkalyq jaryq ótedi, onyń 60%-dan astamy taýly aımaqta ornalasqan. Osyǵan baılanysty QazAqparat tilshisi QR Ulttyq ǵylym akademııasynyń Seısmologııa ınstıtýtynyń negizin qalaýshy, professor Álqýat Nurmaǵambetovtan tektonıkalyq jaryqtarda úı salýǵa bola ma, onda turý qanshalyqty qaýipti, sonymen qatar megapolıstiń qaı aýdandary qaýipti aımaqta ornalasqan dep surady.

Spıkerdiń sózinshe, osydan 40 jyl buryn 1983 jyly Seısmologııa ınstıtýty qalanyń eń seısmıkalyq qaýipti aımaqtaryn kórsetetin Almatynyń birinshi ǵylymǵa negizdelgen seısmıkalyq mıkroaýdandaý kartasyn jasap shyǵardy.

«Ózim sol karta avtorlarynyń birimin. Ol kezde 10-15 jyl boıy júrgizilgen ǵylymı-praktıkalyq zertteýler nátıjesinde jaryqtar anyqtaldy. Qosymsha naqtylaý úshin kartadaǵy keıbir aqaýlardy núkteli syzyqtarmen belgiledik. Qala aýmaǵynda tektonıkalyq jaryqtar Vernenskıı (1887) jáne Kemınskıı (1911) jer silkinisteri kezinde paıda boldy, eń úlken qıraýlar boldy. Jaryq – jer silkinisi kezinde eń úlken silkinis bolatyn jer qyrtysynyń bloktarynyń shekaralary. Bul aımaqta ǵımarattar men qurylystardy salýǵa qatań tyıym salynady. Bul jolaq qurylystan bos bolýy kerek», - dedi professor. Aıtýynsha, Almaty qalasy tereń «shuńqyrda» ornalasqan, bul oıyq Úlken jáne Kishi Almaty ózenderinen aǵyp jınalǵan shógindi taý jynystarynan turady. Bul degen, qala aýmaǵynda qurylys ornalasqan grýnt óte álsiz, al mundaı álsiz grýnt silkinis kúshin 1-1,5 balǵa deıin joǵarylatady degendi bildiredi.

«Keıingi kezde qalanyń ár bóliginde belsendi qurylystar júrip jatyr, 20 qabatty úıler salynýda, bul degen álsiz grýntqa salmaq túsirip, árkelki aýqymdy deformatsııalar júrgizedi. Qalada salynǵan kópqabatty úıler sany jyldan-jylǵa kóbeıýde, tipti sol kópqabatty úıler bir-birimen ıintiresip, bylaısha aıtqanda «qushaqtasyp» turǵan oryndar kóp. Munyń keleshekte eger apatty jer silkinisi bola qalǵan jaǵdaıda zardaby qalaı bolatyny aıtpasa da belgili. Jalpy alǵanda, eki kópqabatty úıler arasyndaǵy qashyqtyq olar qulaǵan kezde bir-birin basyp qalmaýy kerek. Qutqarýshy iri tehnıkalar, jedel járdem jáne basqa de tehnıka ótetindeı bolýy qajet. Almatyda 9 qabattan joǵary úı salýǵa bolmaıdy. 1970 jyldan bastap salynǵan paneldi úılerdiń sapasy edáýir joǵary dep aıtar edim. Mine, Almatynyń qysqasha seısmıkalyq sıpaty osyndaı»,- deıdi Álqýat Nurmaǵambetov. Professordyń aıtýynsha, 2021- 2022 jyly Seısmologııa ınstıtýty basqa uıymdarmen birlesip, Almaty qalasyn seısmıkalyq mıkroaýdandaýdyń jańa kartasyn ázirlegen.

«Men ony jasaýǵa qatysqan joqpyn. Biraq men ol jerde jańa jaryq paıda bolǵanyn kórdim, biraq olar qaıdan shyqty, qanshalyqty senimdi, qandaı zamanaýı zertteýlerdiń negizinde kórsetiledi bilmeımin. Jańa kartany talqylaýdyń birinde men jańa kemshilikterge qatysty óz pikirimdi aıttym, bul máselege úlken jaýapkershilikpen qaraý kerek», - dedi ol.

Sonymen qatar ol Almaty búkil Ortalyq Azııa eldi mekender arasynda terrıtorııasynda 10 baldyq jer silkinisiniń qaýpi bar jalǵyz ǵana qala ekenin atap ótti. Kúshi 10 ball bolatyn jer silkinisine birde bir jer ústindegi adam qolymen turǵyzylǵan qurylys tóze almaıdy.

Almaty qalasynyń seısmıkalyq mıkroaýdandaý jańa kartasyna sáıkes, 9 balldyq aımaqqa Almaly jáne Áýezov aýdandary kiredi, qalǵandary 9-10 baldyq aımaqqa jatady. Seısmıkalyq mıkroaýdandaý kartalary 30 myńnan astam halqy bar jáne MSK-64 (K) shkalasy boıynsha alty jáne odan da kóp seısmıkalyq qaýipti aımaqtarda ornalasqan qalalardyń, iri eldi mekenderdiń aýmaqtary úshin qurastyrylady. Atalǵan karta- jobalanǵan ónerkásiptik, gıdravlıkalyq jáne osy aýmaqtardaǵy seısmıkalyq qarqyndylyqty anyqtaý maqsatynda -jasalady.

Álqýat Nurmaǵambetov qalasaq ta, qalamasaq ta seısmıkalyq qaýipti aımaqta joıqyn jer silkinisi bolatynyn tilge tıek etti.

«Jer silkinisiniń zardabyn barynsha qalaı azaıtýǵa bolady? Bul problemany sheshýdiń úsh túrli joly bar: seısmıkalyq qaýiptilikti naqty anyqtaý, qurylys sapasyn arttyrý, seısmıkalyq berik, jer silkinisine tózimdi qurylys salý jáne halyq arasynda apattan saqtaný sharalary týraly saýattylyqty arttyrý. Seısmıkalyq saýattylyqty arttyrý – bul halyqqa tikeleı baılanysty. Zilzala apaty zardabynyń aýyrtpalyǵy halyqtyń jattyǵý dárejesi men ár adamnyń zilzala apatynan saqtaný sharalaryn bilý deńgeıine tikeleı baılanysty ekenin esten shyǵarmaǵan abzal»,- deıdi maman.

Jaqynda QR Tótenshe jaǵdaılar mınıstrligi Seısmologııa ınstıtýty dırektorynyń ǵylym jónindegi orynbasary, fızıka-matematıka ǵylymdarynyń kandıdaty Nursársen Ózbekov Almatydaǵy jer silkinisine qatysty boljam aıtqan bolatyn.

Onyń sózinshe 2023 jyly Almatyda jeti baldan asatyn joıqyn jer silkinisi bolmaıdy.

Buǵan deıin qala ákimi Erbolat Dosaev Almatyda 9 qabattan bıik ǵımarat salýǵa tyıym salynantynyn aıtqan edi.

Qala ákimi atap ótkendeı, Bostandyq aýdanynyń negizgi problemasy jappaı jáne núkteli qurylys bolyp otyr. Sońǵy jyldary aýdanda turǵyn úı qurylysynyń qarqyny áleýmettik nysandar qurylysynan áldeqaıda asyp tústi. Búginde Bostandyq aýdanynda belsendi qurylystyń 6 alańy bar. Máseleni júıeli sheshý úshin byltyr maýsym aıynda qala qurylysy reglamentine tolyqtyrýlar engizildi. Nátıjesinde Abaı dańǵylynan ońtústikke qaraı jáne ál-Farabı dańǵylynan soltústikke qaraı turǵyn úılerdiń qabattylyǵy 9 qabatqa deıin bolýy belgilendi jáne áleýmettik nysandar salý boıynsha mindetti talap engizildi.

Sondaı-aq QR Tótenshe jaǵdaılar vıtse-mınıstri Ibragım Kúlshimbaev megapolıs 27 qaýipti tehnogendik plıtanyń qosyndysynda ornalasqanyn aıtqan bolatyn. Onyń sózinshe, bul negizinen qalanyń taýly aýdandary. Ózgelerine qaraǵanda barynsha qaýipsiz aýdan – Túriksib aýdany. Qalǵan Medeý, Bostandyq aýdandary, basqalary da plıtalardyń qosyndysynda ornalasqan. Bul oryndarda qaýip aıtarlyqtaı joǵary. Boljaý derekteri boıynsha, 9 jáne odan da joǵary apattyq zilzala bolǵan jaǵdaıda turǵyn ǵımarattary 30% deıin qıraýy múmkin.

Almatyda joıqyn jer silkinisi bolǵan jaǵdaıda baspanasyz qalǵan zardap shekken halyqty qabyldaıtyn 384 pýnkt ornalastyrylatyn bolady. Olar ýaqytsha ornalastyrýdy jınaýǵa, tirkeýge, zardap shekken halyqty qajetti zattarmen (sý, tamaq, azyq-túlik) qamtamasyz etýge, kólikke otyrǵyzýǵa jáne qaýipsiz aýdandarǵa evakýatsııalaýǵa arnalǵan. Zardap shekken halyqty qabyldaý pýnktteri týraly tolyq aqparat 2GIS kartasynda, Almaty TJD men ákimdiktiń resmı saıttarynda ornalastyrylǵan. Ol úshin izdeý júıesine «zardap shekken halyqty qabyldaý pýnktteri» qosymshasyndaǵy izdeý júıesine engizý qajet.

Buǵan deıin, shahar basshysy Erbolat Dosev Bostandyq aýdany turǵyndarymen kezdesýinde Almatyda ǵımarattarǵa seısmıkalyq aýdıt júrgiziletini týraly málimdegen bolatyn.

Keıin Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev ońtústik astanada seısmoaýdıt júrgizý josparyn maquldady.