Asyl tuqymdy qoı basyn qalaı saqtap qalýǵa bolady – ǵalym

ORAL. KAZINFORM — Elimizde, sonyń ishinde Batys Qazaqstan oblysynda asyl tuqymdy qoı basyn kóbeıtý, asyldandyrý jumystaryn óz deńgeıinde júrgizý ózekti másele bolyp tur. Osyǵan oraı Kazinform tilshisi aýyl sharýashylyǵy ǵylymdarynyń doktory, Jáńgir han atyndaǵy Batys Qazaqstan agrarlyq-tehnıkalyq ýnıversıtetiniń professory Balýash Traısovqa birneshe saýal qoıǵan edi.

 - Balýash Baqyshuly, Batys Qazaqstan oblysynda tórt túlik maldy ósirý jaıy qandaı deńgeıde dep oılaısyz?

- Bul jóninde aıtqanda, aldymen mal sharýashylyǵynyń tarıhyna toqtala ketken jón bolar. Ata-babamyz áýelden-aq tórt túlikti ósirip, onyń ónimderin tutyna bilgen. Sonyń ishinde «Mal ósirseń, qoı ósir, tabysy onyń kól-kósir», dep tegin aıtpaǵan. Naqty derekterge qaraǵanda, ótken ǵasyrdyń basynda aımaqta 9 mln 800 myń bas mal tirkelse, sonyń basym kópshiligi qoı bolǵan. Alaıda 1900-1921 jyldar aralyǵynda oba, aýsyl sııaqty indetterdiń saldarynan qoı sany aıtarlyqtaı qysqarǵan. Eger 1919 jyly 2 mln 670, 484 myń qoı bolsa, 1921 jyly 1 sáýirde 375 myńǵa deıin azaıǵan. Sol jyly mal túgili, adam da ashtyqtan qyrylǵany belgili.

Odan keıin jaǵdaı birshama túzelip, oblysta ótken ǵasyrdyń 60-80 jáne 90 jyldardyń orta tusyna deıin qoı sany 2-2,8 mıllıon shamasynda boldy.

Áıtse de keńes ókimeti ydyrap, sharýashylyqtar taraǵannan keıin 2000 jyldardyń basynda qaıtadan 572 myń basqa deıin kemigen.

Keıingi jyldary Úkimet tarapynan sharalar qabyldanyp, mal sharýashylyǵyna jasalǵan qoldaý nátıjesinde qazirgi tańda 1 mln 330 myń qoı, 190,4 myń eshki ósirilýde.

- Al osy maldy asyldandyrý máselesi jóninde ne aıtar edińiz?

- Qazirgi tańda maldyń bári jekeniń qolynda. Sondyqtan ǵalymdarmen birlesip selektsııalyq jumystar júrgizýdiń mańyzdylyǵyn sharýalar da túsinip, qoldaı bilýleri kerek. Ekinshiden, DNQ negizinde genetıka máselesine kóńil bólýdemiz. Osy baǵytta basqa oblystardaǵy ǵalymdarmen birge jumystanyp kelemiz.

Edilbaı qoıy Batys Qazaqstan oblysynan bastaý alyp, ózge óńirlerge barynsha taralǵany málim.

Budan bólek, Aqjaıyq etti-júndi krossberd qoı tuqymy shyǵaryldy. Munyń tarıhy mynadaı. Kezinde Keńes odaǵy 100 myń tonna jartylaı bııazy júndi shet elden alyp otyrǵan. Áskerı kıim tigý úshin KSRO Qorǵanys mınıstrligi jartylaı bııazy júndi qoıdy elimizde ósirýge bolady ma degen usynys bergen. Soǵan baılanysty 1967 jyly oblysqa ǵalymdar kelip, Tasqala aýdanynda zertteý jumystaryn júrgizdi. 1968 jyly bonıtırovka jasalyp, Aqjaıyq etti-júndi krossberd qoı tuqymy 1996 jyly bekitildi. Men bul jumysqa 1977 jyldan aralastym. Keıin bul tuqymnyń bir zaýyttyq etti tıpi jáne úsh atalyq ( irilengen, uzyn jáne qoıý júndi) izderi shyǵarylyp, patentter aldyq. Qoıdy kezinde Qaraǵandy, Aqtóbe, Semeı oblystary satyp aldy.

- Qazir bul qoı tuqymynyń jaǵdaıy qalaı?

- Kúni búgin ýnıversıtet qaraýynda maldyń sany azaıdy. Óıtkeni qoıdy baǵý úshin qora, jem-shóp, shopan kerek. Sol sebepti birneshe otar qoı fermerge jalǵa berildi. Ol sharýa jalǵyz qoımen otyrmaıdy, jylqy, sıyr ósiredi, jeri bolsa, egin salady. Biz olarǵa ǵylymı turǵyda keńes berip, kómektesemiz.

- Qoıdyń júni men terisin eshkim almaı, dalada qalatyny jóninde jıi sóz bolady. Bul týrasynda ne aıtar edińiz?

- Iá, bul da – sheshýdi qajet etetin kókeıkesti máseleniń biri. Aqjaıyq etti-júndi krossberd qoıy bir, Edilbaı men qylshyq júndi qoı eki ret qyrqylýy kerek. Ókinishke qaraı, jún ótpeıtin bolǵannan keıin sharýalar bir ret qana qyrqýǵa kóshti. Olar úshin munyń bári – shyǵyn. Sóıtip qoı qyrqýdyń tehnologııasy buzyldy. Sonyń saldarynan qoıdyń júni kıiz bolyp, tutasyp ketedi. Júnge jabysqan oshaǵan fabrıkalardyń qurylǵysyn syndyrady.

Taǵy bir másele, sharýashylyqtarda qarapaıym qoıshyǵa deıin jetispeıdi. Kúni búgin qoı baǵatyn adam tabý qıyn.

- Batys Qazaqstanda kezinde eltirisi úshin qarakól qoıy da ósirilgeni belgili. Qazir bul qoı tuqymy bar ma?

- Bizdiń oblysymyzda joq. Atyraý men Túrkistan oblysynda ǵana saqtalyp qaldy. Eshki jóninde aıta ketsek, onyń tuqymyn asyldandyrý qolǵa alynbaı keledi. Bizde túbitti eshkiler joq. Tek jergilikti qylshyq júndi eshkiler ǵana bar. Ǵylymı negizde eshkiniń sútti tuqymyn kóbirek ósirýge bolar edi.

Qoryta aıtqanda, qolda bardy saqtaı otyryp, mal tuqymyn asyldandyrý baǵytynda kóp jumystar jasalýy qajet dep esepteımin.

- Áńgimeńizge rahmet.

Eske sala keteıik, budan buryn Qazaqstanda qoı sharýashylyǵyn qalaı damytýǵa bolatynyn jazǵan edik.