Almatyǵa deıingi jol, Sherzat isi, sý tapshylyǵy - Talǵar aýdany ákimimen suhbat
TALǴAR. KAZINFORM — Almaty oblysyndaǵy eń iri aýdannyń biri — Talǵar. Munda 260 myńnan astam halyq turady. Bir sheti Almatymen shektesip jatqan bul aýdannyń ótkir máselesi de kóp. Kazinform tilshisi Talǵar aýdanynyń ákimi Tańat Aıdarbekovpen tildesip, turǵyndardy mazalaıtyn birqatar suraqtyń jaýabyn aldy.
— Talǵar aýdanyna ákim bolyp kelgen 2023 jyldan beri qandaı oń ózgerister boldy? Qyzmetke kirispeı turyp alǵa qoıǵan maqsattaryńyzǵa jete aldyńyz ba?
— Talǵar aýdanynda resmı halyq sany — 265 myń. Alaıda ózimizdiń esebimiz boıynsha turǵyndar sany 300 myńnan asady. Aýmaǵynda Talǵar qalasy jáne 10 aýyldyq okrýg bar. Onda 46 eldi meken ornalasqan. Negizi 47 edi, biraq Dáýlet aýyly Alataý qalasyna qosyldy.
Ákim bolyp taǵaıyndalǵannan keıin basty mindetimiz — halyqtyń ál-aýqatyn kóterý jáne aýdandy kórkeıtý. Bul jattandy sóz bolyp estilýi múmkin, biraq basty maqsatymyz osy. Al ózgerister bolýy úshin birinshi qarajat máselesi sheshilýi kerek. 2023 jyldyń basynda keldim. 2025 jyldyń basymen salystyrsaq, salyq túsimi 3 ese kóterilgen. 2022 jyldy 52 mlrd teńgemen japsaq, búgingi kúni 157 mlrd teńgege jetti. 2024 jylǵa deıin biz dotatsııalyq aqsha alatyn aýdan bolsaq, 2024 jyldyń qorytyndysy boıynsha 4,5 mlrd qarjy artyq túsirip, oblystaǵy donor aýdandardyń qataryna kirdik.
«Aqshaǵa aqymaq ta jasaı alady» degen sóz bar. Berilgen aqshaǵa ýaqytyly jumys jasaý — ol bir, taǵy bir maqsat — ınvestıtsııa tartý. 2022 jyly ınvestıtsııa kólemi 79 mlrd bolsa, búgingi kúni 145 mlrd teńgege kóterildi. Investorlar qaıda keledi? Jaıly, jumysqa yńǵaıly, ınfraqurylymy bar jerge keledi. Aýdandaǵy eń úlken jobanyń biri — «Qaırat» ındýstrııa aımaǵy iske qosylyp, bizge ekonomıkalyq serpin berdi. Onda 4 zaýyt ashyldy. Jalpy 2022 jyly oblys boıynsha taldaý jasalǵan. Sonda men kelgen jyly halyqtan alynǵan 89 problema boldy. Onyń ishinde aýyz sý jetispeýshiligi, káriz jáne jol sekildi máseleler bar. Búginge deıin 26-synyń sheshimin taptyq, 37-sin sheshý úshin qurylys jumystary júrip jatyr. Taǵy 30-dan astamyna jobalaý-smetalyq qujattama ázirlenip jatyr. Bul 89 suraqty aldaǵy 5 jylda tolyq jabamyz.
— Aýdan turǵyndarynyń basym bóligi Almaty qalasyna baryp jumys isteıtini belgili. Almaty-Talǵar tasjoly arqyly kúnine 40 myńnan astam kólik megapolıske kiredi. Osy oraıda, turǵyndar uzyn-sonar kepteliske, joldyń nebári 4 jolaqty ekenine jıi shaǵym aıtady. Osy máseleni sheshý úshin aldaǵy ýaqytta ne isteledi?
— Bul — aýdandaǵy eń ózekti máseleniń biri. Biraq aqyryndap sheshimi tabylyp keledi. Jalpy biz joldy ekige bólemiz: Almatydan Besaǵash aýyl mańyndaǵy aınalma jolǵa deıingi ýchaskeni Almaty qalasy óz qaramaǵyna alǵan. Búgingi kúni osy aýmaqqa qatysty jobalaý-smetalyq qujattamany jasap, kúzde úlgerse jumysty bastaıyn dep otyr. Onda 4 jolaqty jol 6 jolaqqa keńeıtiledi, jaıaý júrginshiler joly, velojol bolady jáne kóshe jaryqtary jańartylady.
Al Besaǵashtan Talǵar qalasyna deıin 2 jolaqty jol. Ony keńeıtý jobasyn ázirleýdi QazAvtoJol kompanııasy bastap ketti. Bıyl memlekettik saraptamadan ótse, kelesi jyly qarajattyń bólinýine qaraı jumysty bastaıdy. QazAvtoJol málimetinshe, buǵan úlken qarajat qajet. Qyzyl jolaqta turǵan qurylystar bar. Olardy sot arqyly buzý kerek. Biraq bolashaqta 4 jolaqty jol jáne jaıaý júrginshiler joly bolady.
Odan bólek Talǵar qalasynyń kireberisindegi Qonaev kóshesi 2 jolaqty bolǵan. Ony oblys ákimdiginiń qoldaýymen 4 jolaqqa deıin keńeıttik.
— Almaty men Talǵar arasynda jol máselesi baıaǵydan bar. Nelikten ol endi ǵana qolǵa alynyp jatyr?
— Bul meniń aldymda da kóterilip kele jatqan suraq. Kóbine qarajatqa baılanysty. QazAvtoJoldyń respýblıka boıynsha joldary kóp. Qulja trassasy da óte mańyzdy jol, ony osy jyly bitirdi. Endigi kezek — Talǵar tasjolyna kelip tur.
— Talǵar aýdanyndaǵy basty problemanyń biri — aýyz sý. Ásirese, Almatymen shekaralas Besaǵash syndy aýyldarda bul másele óte ózekti. Bul baǵytta qandaı jumys atqaryp jatyrsyzdar?
— Talǵar aýdany boıynsha sý máselesi, sapasy jaǵynan da, sý jetispeýshiligi jaǵynan da syn kótermeıdi. Birinshi kelgen kezimde sý tapshylyǵy Besaǵash aýylynda bolǵan. Qansha jyldan beri halyq qıyndyq kórip kele jatyr eken. Ásirese, jazǵy ýaqytta sý qajettiligi 10 ese ósedi. Qys kezinde tynysh. Osy kúnge deıin Besaǵashqa jekemenshik «Tasqyn» kompanııasy sý bergen. Sý júıesi keńes zamanynan qalǵan. 4-5 myń adamǵa eseptelgen sý júıesi qazir 25 myń turǵynǵa qyzmet kórsetip otyr. Sosyn árıne, másele týyndaıdy. Odan bólek «Tasqyn» kompanııasy «Almaty sý» kompanııasynan sý alady, olardyń aldyndaǵy bereshegi 300 mıllıonǵa deıin barǵan.
Osy sý tapshylyǵyn sheshý úshin Besaǵashtyń joǵary jaǵynda «Ońtústik» jobasy bastalǵan. Biraq 2022 jyly toqtap qaldy. Negizinen jer máselesine baılanysty — jekemenshikke berilip, odan óte almaǵan. Sondyqtan 2023 jyly osyny qolǵa alyp, 3 aıdyń ishinde jobany bitirip, jer máselesin sheshtik. Memlekettik saraptamadan qysqa merzimde shyǵaryp, sol jyly baıqaý arqyly merdigerdi anyqtadyq. Jobanyń quny — 5 mlrd teńgedeı boldy. 2024 jyly oblys bıýdjetinen 100 mln teńge, respýblıkalyq bıýdjetten 1,8 mlrd teńge bólinedi.
Sonymen byltyr 2 mlrd teńgege jýyq aqshany ıgerip, jumys atqaryldy. Jaqynda ózim tekserdim, qazirgi ýaqytta jumys 70 paıyzǵa oryndalǵan. 40 shaqyrymǵa deıin jeli tartylady jáne saıdan joǵary qaraı sý tartý úshin 4 sorǵy qoıylady. Biraq taǵy da qarajat máselesine tirelip otyr. Ar jaǵynda qalǵan 3 mlrd teńgeniń 1 mlrd teńgesi oblys bıýdjetinen bólindi. Endi taǵy 2 mlrd qajet. Respýblıkadan kómek bolsa, jumysty bıyl bitiremiz. Jalpy joba iske qosylsa, 25 myń adam sýmen qamtamasyz etiledi.
— Aýyz sý máselesine saıajaı turǵyndary da jıi shaǵymdanady. Saıajaıǵa jaǵdı jasaý tikeleı ákimdiktiń quzyretine kirmeıdi. Degenmen osy baǵytta belgili bir jumys atqarylyp jatyr ma?
— Oblys boıynsha 350-den astam saıajaı bolsa, onyń 154-i bizdiń aýdanda. Saıajaı eldi mekenge kirmeıdi, negizi halyq demalys kúnderi baratyn oryn. Alaıda qazir adamdar onda turǵylyqty mekendeıdi. Sol sebepti 2023 jyldan bastap saıajaı aýmaqtaryn eldi mekenderge qosý jumysyn bastadyq. Búginge deıin 154 saıajaıdyń 119-yn eldi mekenge kirgizdik. Taǵy 20-dan astamy jumys barysynda. Biraq eldi mekennen alys saıajaılardy bul tizimge qosa almaımyz. Negizi saıajaı barlyq máselesin óz ishinde ózi sheshýi kerek. Qazir olar eldi mekenge qosylǵan soń biraz jumys paıda boldy. Endi olardy keleshekte birtindep sheshemiz.
— Byltyr qazan aıynda 16 jasar Sherzat Polattyń ólimi búkil qazaqstandyqtardyń nazaryn Talǵarǵa aýdardy. Arada jarty jyldan astam ýaqyt ótkende Talǵar qalasy men aýdandaǵy qaýipsizdik qandaı deńgeıde? Qylmys ahýaly jaıynda ne aıtasyz?
— Ótken jyly Sherzat balamyz kisi qolynan kóz jumdy. Osy oqıǵa arqyly Talǵardyń da jaman aty shyqty. Sodan keıin kóp jumys atqaryldy, bizde polıtsııa basshysy, prokýror jáne ózge de laýazymdy tulǵalar aýysty. Jańa prokýror kelgennen keıin «Profılaktıka 365» baǵdarlamasyn bastady. Onyń máni — balalardy mektep kezinen bastap tárbıeleý, ata-anasymen jumys isteý. Bul joba qylmysty tómendetýge úlken serpin berip jatyr. Zeınetke shyqqan quqyq qorǵaý organdarynyń ókilderi mektepterde sabaq júrgizdi. Odan bólek, bizdiń aýdanda jekpe-jekke qatysy bar sport uıymdary kóp, olarmen biraz jumys atqardyq. Patrýldik polıtsııanyń túngi reıdteri kóbeıdi.
Sonymen qatar qylmysqa kóbine sebep bolatyn ol — ishimdik. Túnde ishimdik satqan dúken, kafelerdiń mańynda qylmys bolady. Sondyqtan bizdiń quqyq qorǵaý oryndary 60-qa jýyq saýda ornynyń lıtsenzııasyn toqtatty. Beımezgil ishimdik satý toqtaǵannan keıin turmystyq zorlyq-zombylyq, kóshedegi tóbeles azaıdy. Jalpy 6 aıdyń ishinde qylmys aýdanda 12 paıyzǵa tómendedi.
— Sherzat Polattyń ólimine qatysty sottyń kórdińiz be?
— Iá, baqylap otyrdym.
— Ádil úkim berildi dep oılaısyz ba?
— Árıne, ádil úkim boldy.
— Talǵar aýdanynda qansha beınebaqylaý kamerasy bar jáne olardyń sanyn kóbeıtý josparlanyp otyr ma?
— Talǵar aýdanynda nebári 72 kamera bolǵan, onyń jartysynan azy jumys istegen. Olardy tehnıkalyq jóndeýge onsha aqsha bólinbegen. Ótken jyly oblys boıynsha úlken joba bastaldy. Sonyń ishinde bizdiń aýdanǵa 1000 kamera qoıyldy. Onyń 450-i Talǵar qalasynda. Bul kameralar adam kóp jınalyp, oqys áreket bolyp jatqanynan habar bere alady. Qazir kameralardyń ornyn qaıta tekserip, bir tusta birnesheý ornatylǵan kameralardy turǵyndar suraǵan basqa orynǵa qoıyp jatyrmyz.
— Talǵar aýdanyndaǵy ózekti máseleniń biri — jaryqtandyrý. Aýdan aýyldaryn qashan 100 paıyz jaryqpen qamtýdy josparlap otyrsyzdar?
— 1-2 jylda 100 paıyzǵa jetkizýge bolady. Biraq onyń kútip ustaýy bar jáne jaryqqa aqsha tóleýimiz kerek. Ol túsken salyqqa baılanysty. Bizde tórtinshi bıýdjet deımiz, aýyl ákimderiniń bıýdjeti. Olar sol bıýdjetten tóleýi kerek. Bul jaǵynan áli de qarajat jetispeıdi. Dese de, men kelgen jyldan bastap búgin deıin 3,5 myń jaryq tiregin qoıdyq. Bizde aýdan boıynsha 900 jýyq kóshe bolsa, onyń 600-den astamynda jaryǵy bar. Talǵar qalasynda 55-60 kóshe qaldy. Osy jylǵa oblystan qarajat suradyq. Ony máslıhat qaraıdy. Al barlyq aýyldarda jaryq júrgizý qarjy máselesine kelip tireledi.
— Aýdanda mádenı nemese sporttyq ortalyqtar boıynsha qandaı jobalar júzege asyrylyp jatyr?
— Bizde ótken jyly úlken joba bastaldy. Ispanııanyń «Atletıko Madrıd» akademııasy ashylyp jatyr, bul — bizdiń maqtanyshymyz. Qazir 138 bala qabyldandy, aldaǵy ýaqytta 300 balaǵa deıin kóbeıýi múmkin. Odan bólek Qazaqstan fýtbol federatsııasy akademııasynyń qurylysy bastaldy.
Sonymen qatar Talǵar qalasynyń ortalyq mádenıet úıi kúrdeli jóndeýden ótti. Al Besaǵash aýylynda jańa mádenıet úıin ashtyq. Jalpy aýdan boıynsha 5 mádenıet úıi bar, olar — Besaǵash, Tuzdybastaý, Alataý, Nura aýyldary men Talǵar qalasynda. Sondaı-aq buryn jekemenshikke berilip ketken Panfılov aýylyndaǵy mádenıet úıin qaıtaryp alyp jatyrmyz. Sot protsesi júrip jatyr. Biraq men bul jobalarǵa qaraǵanda sý, káriz, jol máselelerine kóbirek kóńil bólemin. Óıtkeni keı jańa aýyldarda kóshe joq, jol balshyq. Sondyqtan kóbine tabylǵan qarajatty ótkir máselelerge jumsaýǵa tyrysamyn. Biraq bolashaqta jobalarymyz kóp. 11 okrýgtiń jeteýinde kitaphana bar.
— Talǵar qalasyndaǵy «Jastar» stadıonyn ınvestıtsııa tartý arqyly qaıta jańǵyrtý josparlanǵan edi. Biraq turǵyndar stadıon jekemenshikke ótip kete me dep bastamaǵa qarsylyq bildirdi. Onyń bolashaǵyna qatysty qandaı sheshim qabyldandy?
— «Jastar» keńes odaǵy tusynda jaqsy stadıondardyń biri bolǵan. 2013 jyly onda kúrdeli jóndeý jasalǵan. Keıin ol boıynsha sot ta ótti. Men kelgen jyly saraptamanyń nátıjesi boıynsha nysan apatty dep tanyldy. Sodan bizge «ony paıdalanýǵa bolmaıdy, qaýipti» degen qaǵaz berildi. Biz ony jaýyp qoıǵanbyz. Ózge suraqtar bar kezde oǵan jeke qarajat bólý múmkin bolmady. Sondyqtan memlekettik-jekemenshik áriptestik negizinde ınvestor tapqanbyz. Ol kommertsııalyq nysan emes. Kásipker jobasyn kórsetip, 25 jylǵa jalǵa berý josparda boldy. Ol baıqaýǵa da shyqqan joq. Jobany halyqtyń aldyna shyǵaryp kórdik, biraq qoldaý tappady. Búgingi kúni toqtatyp qoıdyq. Endi kelesi jyly jobalaý-smetalyq qujattamaǵa aqsha suratyp kóremiz. Qazir shtat bekitip, tazalyǵyn qamtamasyz etemiz.
— Talǵar qalasynyń jańa ákimi Arystanbek Ábilqaıyruly áleýmettik jelilerdi óte belsendi júrgizedi. Ol kisiniń bul baǵyttaǵy jumysyna qalaı baǵa beresiz? Ózińiz de áleýjelilerdi paıdalanýǵa qalaı qaraısyz?
— Árıne, oń baǵa beremin. Biraq olaı túsirý minezge de baılanysty. Múmkin onyń ártistik qabileti joǵary shyǵar. Biz jumysymyzdy úndemeı isteımiz. Biraq meniń de Instagram, Tiktok paraqshalarym bar. Meniń telefonym halyqtyń qolynda. Kúnine 20-30 qońyraý túsedi. Máseleni kórýge shaqyrady. Ýaqyt taýyp árdaıym baramyn. Biraq Arystanbek sekildi óz-ózimdi túsiretin qabiletim joq. Biraq onysyn durys kóremin ári qyzyǵamyn.
Esterińizge salaıyq, Kazinform buǵan deıin Aqtóbe, Abaı, Soltústik Qazaqstan, Qyzylorda jáne Pavlodar oblysy ákimderimen áńgime-dúken qurǵan edi.