Almaty tarıhyndaǵy zilzalalar jáne Túrkııadaǵy joıqyn apattan qandaı sabaq aldyq
ASTANA. KAZINFORM – Almaty joǵary seısmıkalyq aımaqta ornalasqan. Jer silkiný qaýpi qashannan bar jáne tabıǵat apatynyń bul túri birneshe márte boldy da. Kúni keshe Almaty ýaqytymen 00 saǵat 09 mınýtta jer silkindi. Jerasty dúmpýi Almatydan ońtústik-shyǵysqa qaraı 264 shaqyrym jerde, Qazaqsten men Qyrǵyzstan shekarasy aýmaǵynda boldy. Jer silkingende Almatyda 5 ball deńgeıinde (MSK-64 shkalasy boıynsha) sezildi.
Búgingi Úkimet otyrysynda Premer-Mınıstr Álıhan Smaıylov memlekettik organdardyń tabıǵat qubylysy kezindegi is-áreketine baǵa berdi.
«Kórgenimizdeı, TJM-nen bastap ákimdikterge deıin memlekettik organdardyń búkil qyzmetteri bolǵan oqıǵaǵa áreket ete bildi. Baqytymyzǵa oraı, qaza bolǵandar men salmaqty shyǵyn joq. Biraq zardap shekkender bar», — dedi Úkimet basshysy.
Alaıda, Úkimet basshysy shuǵyl jaǵdaıda halyqty qulaqtandyrý qyzmeti álsiz bolǵanyn synady.
«Adamdar ýaqtyly aqparattandyrý men aıqyn áreket bolmaǵandyqtan baıbalamǵa boı aldyrdy. Olar 2,3-qabattan sekirip, oısyz áreketterge bardy. Bul qulaqtandyrý júıesi der kezinde iske qosylmaǵanyn, halyqqa barynsha erte habarlandyrýlar taratyp, habarlandyrý kerek bolǵanyn kórsetedi», — dedi Álıhan Smaıylov.
Almatyda birneshe ret jer silkinisi boldy
Almatyda osyǵan deıin joıqyn jerasty dúmpýi 1887 jyly 9 maýsymda tirkeldi. «Vernyı silkinisi» retinde belgili zilzaladan qalanyń jermen-jeksen bolǵany týraly derekter bar. Tańǵy saǵat 04:35 kezinde qalada Rıhter shkalasy boıynsha 7,3 ball bolatyn jer dúmpýleri sezilgen. 332 adam kóz jumdy.
Almaty tarıhyndaǵy ekinshi joıqyn apat 1911 jyldyń 4 qańtar kúni bolǵan. Sol kezde magnıtýdasy 8,2-ge jetken. Osy zilzala saldarynan qala ishindegi kósheler qaq aırylyp, úlken jyryqtar paıda bolǵan.
1916 jyly 28 aqpanda shaharda 6 balǵa deıin jer silkingen.
1928 jyldan 1938 jylǵa deıingi kezeńde Almaty mańynda 11 ret jerasty dúmpýiniń oshaǵy anyqtaldy. Olardyń keıbiri 3-4 balǵa deıin boldy.
1938 jyly 21 maýsymda Almatyda 6 baldyq ekpindegi jerasty dúmpýi tirkeldi.
2011 jyly 1 mamyrda Qazaqstan aýmaǵynda úsh ret jer silkingen. Birinshisi - 5,4 magnıtýdamen Almatyda saǵat 08:31 kezinde, ekinshisi - saǵat 9 kezinde (magnıtýdasy - 4), úshinshisi - saǵat 10-nan asa (magnıtýdasy - 3,2).
2014 jyly 16 tamyzda tańǵy saǵat 3:43-te Almaty oblysynda 5,6 ball deńgeıinde jer silkingen. Eýropa-Jerorta teńizi seısmologııalyq ortalyǵynyń málimetine súıensek (EMSC), bul jaǵdaı 16 tamyz kúni Almaty qalasynan 40 km shyǵysqa qaraı, Talǵar qalasynan 25 shaqyrym qashyqtyqta jergilikti ýaqyt boıynsha 03:42:30-da tirkelgen.
Buǵan deıin dál osyndaı qýatty jer asty dúmpýi 2011 jyly 1 mamyrda bolǵan edi. Ol joly jer silkingen kezde qýaty 5,5 balǵa jetken.
2017 jyly 9 tamyzda tańǵy ýaqytta Almaty men Almaty oblysynyń turǵyndary 4 ball bolatyn jerasty dúmpýin sezdi. Mundaı jer silkiný sońǵy ret 2013 jyly tirkelgen eken.
2018 jyly 31 tamyz kúni Almatyda 4 baldyq dúmpý boldy.
Osydan keıin Almatyda qurylys nysandarynyń beriktigi tekserildi. Bul rette, «Almatyny pasporttaý» jobasynyń aıasynda qaladaǵy 3 myńnan asa ǵımarat jaǵdaıy qaralatyny habarlandy. 2017 jyly QazQSǴZI sarapshylary 7027 nysannyń jaǵdaıyn tekserip, olardyń árqaısysyna elektrondy pasport berdi. Qujatta kóp páterli úılerdiń ishin qaıta josparlaý, qabyrǵalardy aýystyrýdyń nusqaýlyǵy jazylǵan.
2023 jyly 2 sáýirde Almatyda jergilikti ýaqytpen saǵat 16:56-da 2 baldyq jer silkinisi sezildi. Epıortalyǵy Almatydan 17 km qashyqtyqta, Qazaqstan aýmaǵynda ornalasqan. Energetıkalyq sanaty – 8.2. MPV magnıtýdasy – 3.6.
2023 jyly 1 qazanda da jer silkindi. Zaqym bolǵan nemese qıraǵan jaǵdaı baıqalǵan joq. Seısmologııalyq tájirıbe ádistemelik ekspedıtsııasy» MM seısmıkalyq stantsııalar jelisiniń deregi boıynsha, onyń oshaǵy Almaty qalasynan ońtústikke qaraı 122 shaqyrym jerde Qyrǵyzstan jerinde ornalasqan.
2023 jyly 8 qarashada Almatyda 2 ball deńgeıinde jer silkindi. Jerasty dúmpýiniń oshaǵy Almatydan ońtústikke qaraı 323 shaqyrym jerde, Qytaı aýmaǵynda tirkeldi.
Sonymen qatar 2024 jyly 23 qańtardaǵy jerasty dúmpýi qalada qatty sezilgeni aıtylyp jatyr. Uzaq ýaqyt boıy shaıqalǵan. Turǵyndar úreılenip, úıinen kóshege, dalaǵa shyqty.
Almaty joǵary seısmıkalyq aımaqta ornalasqan
Byltyr aqpan aıynyń basynda Túrkııa men Sırııa aýmaǵyndaǵy kúshti zilzala saldarynan jan túrshigerlik apat boldy. Osy eki eldegi myńdaǵan adam qurban bolǵan joıqyn dúmpýden keıin Qazaqstanda da seısmıkalyq qaýip máselesi jıi talqylanyp jatyr. Sol kezde zilzala saldaryn joıýǵa qazaqstandyq qutqarýshylar da jumyldyrylǵan edi.
Jalpy, Qazaqstan da seısmıkalyq turǵyda qaýipti memleketter qataryna engen. Osyǵan deıin Tótenshe jaǵdaılar mınıstrliginiń ókilderi Almatyda 9 baldyq jerasty dúmpýi bolsa, turǵyn úılerdiń 30% qıraýy múmkin ekenin aıtqan edi.
Qala 27 qaýipti tehnogendik plıtanyń qosyndysynda ornalasqan. Bul – negizinen qalanyń taýly aýdandary. Ózgelerine qaraǵanda barynsha qaýipsiz aýdan – Túrksib aýdany. Qalǵandary plıtalardyń qosyndysynda ornalasqan. Bul oryndarda qaýip aıtarlyqtaı joǵary.
Jyl saıyn qaladan 80 km radıýsta 200-ge deıin álsiz jerasty dúmpýleri bolady. Bul rette 2-den 4 balǵa deıingi jer silkinisi qala úshin fondyq rejım. Megapolıs arqyly 30-ǵa jýyq tektonıkalyq jaryq ótedi, onyń 60 paıyzdan astamy taýly aımaqta ornalasqan.
Almatyda 9 qabattan bıik úı salýǵa bolmaıdy
Seısmologııa professory Álqýat Nurmaǵambetovtyń aıtýynsha, osydan 40 jyl buryn 1983 jyly Seısmologııa ınstıtýty qalanyń eń seısmıkalyq qaýipti aımaqtaryn kórsetetin Almatynyń birinshi ǵylymǵa negizdelgen seısmıkalyq mıkroaýdandaý kartasyn jasap shyǵardy.
Almaty qalasy tereń «shuńqyrda» ornalasqan, bul oıyq Úlken jáne Kishi Almaty ózenderinen aǵyp jınalǵan shógindi taý jynystarynan turady. Qala aýmaǵynda qurylys ornalasqan grýnt óte álsiz.
«Keıingi kezde qalanyń ár bóliginde belsendi qurylystar júrip jatyr, 20 qabatty úıler salynady, bul degen álsiz grýntqa salmaq túsirip, árkelki aýqymdy deformatsııalar júrgizedi. Qalada salynǵan kópqabatty úıler sany jyldan-jylǵa kóbeıip jatyr, tipti sol kópqabatty úıler bir-birimen ıin tiresip, bylaısha aıtqanda «qushaqtasyp» turǵan oryndar kóp. Munyń keleshekte eger apatty jer silkinisi bola qalǵan jaǵdaıda zardaby qalaı bolatyny aıtpasa da belgili. Jalpy alǵanda, eki kópqabatty úı arasyndaǵy qashyqtyq olar qulaǵan kezde bir-birin basyp qalmaıtyndaı bolýy kerek. Qutqarýshy iri tehnıkalar, jedel járdem jáne basqa de tehnıka ótetindeı bolýy qajet. Almatyda 9 qabattan joǵary úı salýǵa bolmaıdy. 1970 jyldan bastap salynǵan paneldi úılerdiń sapasy edáýir joǵary dep aıtar edim. Mine, Almatynyń qysqasha seısmıkalyq sıpaty osyndaı», - deıdi Álqýat Nurmaǵambetov.
2022 jyly qala ákimi Erbolat Dosaev Almatyda 9 qabattan bıik ǵımarat salýǵa tyıym salynatynyn aıtqan edi.
Byltyr aqpan aıynda Prezıdentqalanyń seısmıkalyq qaýipsizdigin qamtamasyz etý boıynsha usynylǵan sharalar men bıylǵy ekinshi jartyjyldyqta seısmoaýdıt júrgizý josparyn maquldady. Bul shahardaǵy nysandardyń qujattaryn jańartýǵa múmkindik beredi.
Túrkııadaǵy joıqyn zilzaladan keıin Qazaqstan Tótenshe jaǵdaılar mınıstrliginde vedomstvoaralyq memlekettik komıssııanyń kezekten tys otyrysy ótip, onda eldegi seısmıkalyq qaýipsizdikti qamtamasyz etý máselesi qaraldy. Bul turǵyda seısmıkalyq qaýipti óńirlerde qurylys kezinde barlyq normalar men erejelerdi saqtaýǵa qatysty jaýapkershilik kúsheıtiledi.
Almaty ákimi E. Dosaevtyń aıtýynsha, bıyl qalada 13,2 myń nysan seısmıkalyq qaýipsizdikke tekseriledi.
«Osydan keıin qajet sharalardy qabyldaı bastaımyz. Eń bastysy – barlyq tehnologııalyq aqaýlarda turǵyn úısiz qoǵamdyq keńistikter jasaýǵa tyrysamyz. Almatynyń 2040 jylǵa deıingi jańa bas josparynda bul normalar kózdelgen. Biz bul boıynsha qatań shekteýler qoıdyq jáne ǵımarat qabatyn aıtarlyqtaı tómendettik. QazQSǴZI talaptary boıynsha 10 baldyq aımaqta arnaıy tehnıkalyq sharttardy alyp, 6 qabatqa deıin ǵana salýǵa bolady. Aqaýlar aımaǵynda da dál solaı. Sondyqtan biz bul normalardy egjeı-tegjeıli josparlaýdy túzetý kezinde eskerdik. Kóptegen qurylys salýshylar, qurylys kompanııalary óz jobalaryn ózgertip, qabat sanyn aıtarlyqtaı tómendetip jatyr. Sebebi bul olardyń qaýipsizdigin qamtamasyz etedi. Biz Almaty úshin seısmıkalyq qaýipsizdiktiń qanshalyqty mańyzdy ekenin túsinemiz. Erekshe mártebe jáne basqa da zańdar týraly zańda bul norma Almaty úshin arnaıy engiziledi», - dep túsindirdi ákim.
Qazaqstanda seısmologııa turǵysynan qaýipti óńirler kóbeıdi
Qazaqstannyń batys óńirleri seısmologııa turǵysynan qaýipti aımaqqa aınalyp bara jatyr. Bul týraly Májilis depýtaty Edil Jańbyrshın aıtty.
«Seısmologııa turǵysynan qaýipti jalǵyz Almaty qalasy men Almaty oblysy ǵana emes. Sonymen qatar, Atyraý, Mańǵystaý, Aqtóbe, Qyzylorda oblystarynyń aýmaǵy da seısmologııa jaǵynan qaýipti. Bul óńirlerde qarqyndy túrde munaı óndirý júzege asyrylǵan soń, jer qabatynda bos oryndar paıda boldy. Kez kelgen tabıǵı jer silkinisi tehnogendik dúmpýge ulasýy múmkin», - dedi E. Jańbyrshın Májilistiń Ekologııa jáne tabıǵatty paıdalaný máseleleri jónindegi komıtetiniń keńeıtilgen otyrysynda.
Osy oraıda bul másele asa mańyzdy ekenin jáne munaı-gaz ken oryndaryn qarqyndy ıgerý oryndarynda problema bolýy múmkin ekenin aıtty.
«Sondyqtan bizdiń óńirlerdegi qazirgi shynaıy geodınamıkalyq jaǵdaıdy kórgimiz keledi. Sebebi Túrkııada bolǵan apattan keıin bul taqyryp óte ózekti. Máselen, Aqtaýda turǵyn úıler salynǵan kezde qurylys normalary jáne erejelerinde 6 ball deńgeıindegi júıe kórsetilgen. Bul turǵyda arnaýly ınstıtýttardaǵy barlyq málimetti qarastyryp, tıisti derekterdi jınaqtaýdy suraımyz. Elimiz aýmaǵynda jer qabatynda bolyp jatqan ózgerister qandaı qaýip tóndirip turǵanyn tyńǵylyqty zertteý kerek», - dedi depýtat Tótenshe jaǵdaılar mınıstrligi ókilderine qarata aıtqan sózinde.
Zilzala kezinde ne isteý kerek?
Respýblıkalyq jedel-qutqarý jasaǵynyń basshysy Vladımır Tsoı almatylyqtarǵa jer silkinisi kezindegi qaýipsizdik sharalaryn túsindirgen bolatyn.
Turǵyndarǵa mynany usynar edim:
- eger jer silkinisi bolsa, negizgi ishki qabyrǵanyń janyna, negizgi qabyrǵanyń buryshyna, esiktiń jaqtaýyna nemese negizgi tireýishtiń janyna turý kerek;
- lıft paıdalanýǵa tyıym salynady;
- jýyný bólmesindegi vanna jaqsy qutqarady, ásirese shoıyn vannalary;
- seısmıkalyq aýdanda turatyn adamdar saqtyq sharalaryn bilýi kerek jáne «dabyl sómkesin» daıyndap qoıýy qajet. Onda qujattar, fonar, jyly kıim, aýyz sý, tez buzylmaıtyn azyq-túlik, alǵashqy medıtsınalyq kómek kórsetý qobdıshasy bolýy kerek. Vladımır Tsoı chemodanǵa ysqyryq salyp qoıýǵa keńes berdi.
«Adam úıindi astynda qalǵanda, ol birneshe kún aıǵaılaıdy, kómekke shaqyrady. Biraq bir-eki kúnnen keıin onyń kúshi taýsylady. Qutqarýshylar olardy tez taýyp alýy úshin ysqyryq qajet. Túrkııada adamdardy qutqarǵan kezde bizde arnaıy qurylǵylar boldy. Itimiz qıraǵan aýmaqta áli tiri adamdar bar ekenin kórsetkende úıindilerdi buzyp óte bastadyq, qurylǵymen izdeý júrgizildi. Osy qurylǵylardyń kómegimen adamdardyń tynys alýyn, júrekteri qalaı soqqanyn estidik. Sondyqtan ysqyryqtyń da mańyzy zor», – dedi ol.
Sonymen qatar, Almaty oblysynyń Tótenshe jaǵdaılar departamenti jer silkingen kezdegi is-qımyl tártibin eske saldy.
