Balabaqsha, mektep, emhanaǵa jaıaý jetý: Almaty 2040 jylǵa qaraı qalaı ózgeredi
ALMATY. KAZINFORM – Almaty – 2,2 mln turǵyny bar elimizdegi eń iri megapolıs. Halyq sany kún saıyn artyp kele jatqan shahar aldaǵy ýaqytta qalaı damıdy? Kazinform agenttiginiń tilshisi zerttep kórdi.
Almaty – tartymdy ári jaıly shahar
Almatyǵa qonys aýdarý tarıhy 1854 jyly Vernyı bekinisiniń negizi qalanyp, oǵan Reseı ımperııasynyń ortalyq gýbernııalarynan qolónershiler men sharýalar qonys aýdarýynan bastalady. 1897 jylǵy sanaq boıynsha Vernyı halqynyń sany 23 myń adamǵa jetip (60%-ǵa jýyǵy orys ulty bolǵan), 1913 jyly 41 myńǵa deıin ósken.
1929 jyly qala Qazaqstan (QazSSR) astanasy bolyp, partııa qyzmetkerleriniń, ınjenerlerdiń, qurylysshylardyń jáne basqa mamandardyń jappaı qonys aýdarýyna sebep boldy. Soǵys jyldarynda Almatyǵa zaýyttar, ǵylymı mekemeler, teatrlar salynýynan jumys oryndary ashylyp, olardy belgili ǵalymdar jáne mádenıet qaıratkerleri toltyrdy. Bul qalanyń mádenı jáne ǵylymı ósýine aıtarlyqtaı áser etti.
Tyń ıgerý saıasatyna baılanysty elimizge Reseıden, Ýkraınadan jáne KSRO-nyń basqa respýblıkalarynan, sondaı-aq elimizdiń aýyldyq jerlerinen qonys aýdarǵandar kóp boldy.
Táýelsizdik alǵannan keıin halyqtyń bir bóligi tarıhı otanyna oraldy. Qytaıdan, Mońǵolııadan, Ózbekstannan qandastar keldi. Budan bólek, elimizdiń basqa aımaqtarynan da kóship kelip jatty.
2000 jyldardyń basynda Almaty halqynyń sany 1 mln. 130 myń bolsa, qazir 2 mln. asyp ketti. Osy ýaqytta qala halqynyń 64%-dan astamy qazaqtar, odan keıingi orynda orys, uıǵyr, tatar, ázirbaıjan, káris, ózbek ulttar ókilderi.
Almatynyń Bas josparyn ázirleýshilerdiń boljamy boıynsha, 2030 jylǵa qaraı halyq sany 2,5 mln adamǵa, 2040 jylǵa qaraı – 3 mln turǵynǵa, 2050 jylǵa qaraı – 3,6 mln adamǵa jetýi múmkin.
Almatynyń demografııasyna kim jáne ne áser etedi?
Qala zertteýshi, ýrbanıst Alesıa Nýgaeva Almaty halqynyń sanynyń ósýi negizinen jańa aýdandardyń, sonyń ishinde Naýryzbaı aýdanynyń qosylýymen baılanysty ekenin aıtty. Osylaısha, burynǵy qala mańy men oǵan jaqyn ornalasqan eldi mekender Almatynyń quramyna enip, onyń aýdany men halqynyń kóbeıýine yqpal etti.
Abaı atyndaǵy Qazaq Ulttyq pedagogıkalyq ýnıversıtetiniń aǵa oqytýshysy Dýman Álıasqarov Almatydaǵy ýrbanızatsııa úsh faktordyń áserinen jedeldedi dep esepteıdi: tabıǵı ósim, kóshi-qon jáne aýyl-aımaqtardyń qalaǵa qosylýy. Buǵan qosa, qalanyń qolaıly ornalasýy, onyń Qazaqstan men Ortalyq Azııa ekonomıkasyndaǵy róli, birneshe aglomeratsııa ózekteriniń qalyptasýy yqpal etedi.
Ulttyq statıstıka bıýrosynyń málimetinshe, ótken jyly megapolıs turǵyndarynyń sany 63 380 adamǵa ósti. Tabıǵı ósim - 22 196, kóshi-qon - 41 184 adam. Syrtqy kóshi-qon – 6 260 adam. Olardyń basym bóligi TMD elderinen Ózbekstan, Reseı jáne Qyrǵyzstannan kelgen.
– Byltyr 108 801 shetel azamattary ýaqytsha tirkeýge alynǵan. Osy jyldyń basynan beri tirkelgen sheteldikterdiń jalpy sany - 22 065 adamǵa jetti. TMD elderiniń azamattary úshin ýaqytsha tirkeý rásimi qarastyrylǵan, al basqa elderdiń azamattary úshin vıza qajet. Olardyń kelýiniń basty maqsaty – jumys, – dep jaýap berdi Almaty qalalyq ІІD Kóshi-qon qyzmeti tilshi saýalyna.
Іshki kóshi-qonǵa keletin bolsaq, ol 36 061 adamǵa jetip, halyq sanynyń ósýinde sheshýshi ról atqardy.
– Almatyda halyq sanynyń ósýiniń negizgi bóligi ishki kóshi-qonmen baılanysty. 2023 jylǵy zertteýler boıynsha eń kóp adam Almaty oblysynan kóship kelgen. Sondaı-aq Túrkistan, Jambyl, Jetisý oblystarynan az da bolsa halyqtyń aǵyny baıqalady. Osylaısha, Almaty halqynyń sanynyń ósýi negizinen jaqyn mańdaǵy aımaqtardyń esebinen bolyp otyr. Olardyń qaıdan – iri qalalardan nemese aımaqtardan kelgenin túsiný mańyzdy, – deıdi ýrbanıst Alesıa Nýgaeva.
Almaty qashanda elimizdiń barlyq aımaqtarynan bilim alýǵa keletin stýdentter qalasy bolyp sanalǵannan, kelýshilerdiń úlken legi – jastar men stýdentter. Sonymen qatar, áleýmettik jaǵdaıy jaqsy ortada óz múmkindikterin damytý joldaryn izdep kelgen jandar az emes.
– Taǵy bir eleýli top bar. Olar Qazaqstannyń basqa aımaqtarynda nemese shetelde qalǵan otbasylarǵa jıi aqsha jiberetin jastar. Almatyǵa qonystanýǵa bel býyp, búkil otbasymen kóship keletinder de bar. Qala jeke ósý úshin de, qarjylyq ál-aýqat úshin de múmkindiktermen tartady. Jańadan kelgenderdiń basym bóligi shet aımaqtarǵa – Naýryzbaı men Alataý aýdandaryna, sondaı-aq Medeý aýdanynyń tómengi bóligine qonystanǵanyn túsiný kerek, munda baspana qoljetimdi, – deıdi ol.
Ótken jyldyń tórtinshi toqsanynda qala boıynsha ortasha ataýly jalaqy 539 125 teńge boldy. Eń tómengi jalaqy Áýezov aýdanynda tirkeldi (357 myń teńge), al eń joǵarysy – qalanyń Medeý aýdanynda (676 myń teńge).
Ekonomıkalyq jáne áleýmettik kórsetkishter ǵana emes, sonymen qatar «mádenı dıffýzııa» da mańyzdy.
– Ártúrli sanattaǵy adamdar qatar ómir súretin jáne ózara árekettesetin qala qurý mańyzdy. Biz bir jerde tek aýqattylar, al ekinshi jerde az qamtylǵan azamattar ǵana turatyn nemese baıyrǵy halyq jańadan kelgenderden bólingen oqshaýlanǵan getto aımaqtarynyń paıda bolýyna jol bermeýimiz kerek.
Túrli mádenıetterdiń, tilderdiń, jastyń, áleýmettik mártebelerdiń aralasýy bolmasa, qala óziniń negizgi fýnktsııasyn joǵaltady jáne margınalızatsııa sııaqty kúrdeli máselelerge tap bolýy múmkin. Sondyqtan ártúrli jastaǵy, shyqqan tegi, mártebesi men kózqarasy ártúrli adamdar kezdesip, qarym-qatynas jasaı alatyn «úshinshi oryndar» dep atalatyn qoǵamdyq keńistikterdi qurý qajet. Mundaı ózara árekettestik toleranttylyqty damytady jáne qalalyq biregeılikti nyǵaıtady. Bul ásirese Almaty sııaqty qarqyndy damyp kele jatqan qala úshin mańyzdy, – dep atap ótti A. Nýgaeva.
Maıatnıktik mıgratsııa jáne jaıly qala krıterııleri
Abaı atyndaǵy Qazaq Ulttyq pedagogıkalyq ýnıversıtetiniń aǵa oqytýshysy Dýman Álıasqarovtyń aıtýynsha, ýrbandalý – qoǵamdaǵy qalalyq ómir salty men mádenıetiniń ústemdikke ıe bolýy. Ýrbandalýdyń negizgi kórsetkishi eldegi qalalyq turǵyndardyń úles salmaǵynyń artý qarqynymen sıpattalady.
Ýrbandalýǵa negiz retinde kelesilerdi aıtýǵa bolady: qala halqynyń tabıǵı ósimi, eldi mekenderdiń qala statýsyn alýy, qala mańy aýdandarynyń paıda bolýy, aýyldyq jerlerden qalaǵa qaraı mıgratsııanyń artýy.
– Qalalardyń jyldam ósýi jáne qala halqy sanynyń artýy múmkindikterdi de, sol sııaqty syn-qaterlerdi de týdyrady. Birinshiden, kishi jáne iri qalalardyń ekonomıkalyq ósýi men damýy, bıznes pen adamdar úshin múmkindikterdiń shoǵyrlaný ortalyqtaryna aınalady. Ekinshiden, qalalardyń ınfraqurylymy kásiporyndar men qala halqynyń jyldam ósip jatqan qajettilikterine ilese almaıdy, bul qalalarda ómir súrý jaǵdaıy men ekologııanyń nasharlaýyna, kommýnaldyq qyzmetterdiń jetispeýi men tómendeý sapasyna, aýrýlar men adam densaýlyǵy úshin qaýipterdiń ósýine sııaqty kóptegen ózge de máselelerdiń týyndaýyna negiz bolady. Osylaısha ýrbandalýdyń qoǵam damýyndaǵy áleýmettik-ekonomıkalyq áserlerin jaǵymdy jáne jaǵymsyz dep bólýge bolady,– deıdi ol.
Spıkerdiń sózinshe, elimizde qala halqynyń úlesi 62,4 paıyz. Ýrbandalýdyń qarqyndy júrip jatqanyn eskersek, bul kórsetkish aldaǵy jyldarda eselep artatyny anyq.
– Elimizdiń megalısterine tán ortaq másele retinde maıatnıktik mıgratsııany erekshe aıtýǵa bolady, ıaǵnı qala mańy zonasyndaǵy halyqtyń jumys babymen nemese oqý maqsatynda turaqty (kúndelikti) qalaǵa qatynaýy. Bul -ásirese, elimizdegi aglomeratsııalarǵa tán jaǵdaı. Álemdik ozyq tájirıbede, bolashaqtyń qalalaryn (future cities) qurý trendke aınalýda. Qalalardy Smart city (aqyldy tehnologııalarǵa negizdelgen qala), Ecocity («jasyl» nemese ekologııalyq baǵyttaǵy kómirteksiz qala), Biophilic cities (bıoártúrlilikti arttyrý), Hightech city (joǵary tehnologııaly qala) jáne Liveable city (ómir súrý úshin jaıly qala) baǵytynda damytý arqyly ýrbandalýdy «aqyldy basqarýǵa» jáne «jalǵan ýrbandalý» máselelerin sheshý jolynda jumystar júrgizilýde. Ýrboaımaqtardyń postındýstrııalyq damý baǵyttary men stsenarıılerin ǵylymı turǵydan zerttep, júzege asyryp jatyr, – deıdi maman.
Sonymen qatar, ol elimizde aqyldy nemese ekoqalalardy damytýdyń keıbir elementteri bolǵanymen, tolyqtaı júıe retinde qyzmet etý tájirıbesi joq ekenin tilge tıek etti.
– Bul da bolsa bizdiń kemshilikterimizdiń biri. Tipti, elimizde ýrbandalý úrdisin zerdeleýmen aınalysatyn ǵalymdar men ǵylymı uıymdar saýsaqpen sanarlyq. Sondyqtan, ýrbandalýdy ǵylymı turǵydan zerdeleýge memleket tarapynan kóńil bólinýi kerek. Jalpy, álemdik tájirıbede ǵylym men tehnologııanyń damýyna ýrbandalý oń áserin tıgizedi. Sondyqtan da, elimizdiń shaǵyn jáne monoqalalarynda, mamandanýyna baılanysty ǵylymnyń salalaryn damytýǵa, ınnovatsııalyq tehnologııalyq ónimder alýǵa mán berý kerekpiz, – dedi ol.
Kúndiz jumysqa keletinderdiń sany túnde keletinderden birneshe ese kóp bolýy múmkin.
– Almaty sońǵy ýaqytqa deıin monoortalyq retinde damydy. Bul barlyq negizgi áleýmettik, ekonomıkalyq jáne ınfraqurylymdyq nysandar men jumys oryndarynyń bir jerge, ortalyqqa shoǵyrlanǵanyn bildiredi. Sonyń saldarynan kún saıyn shalǵaı eldi mekenderdiń turǵyndary tańerteń ortalyqqa aǵylyp, keshke qaıtatyny maıatnıktik kóshi-qon qubylysyn týdyrdy. Bul máseleni sheshý úshin qala polıortalyq bolyp damýy kerek. Qalany damytý josparyna sáıkes bes polıortalyq quryldy, olardyń árqaısysynyń óz fýnktsııalary, erekshelikteri men áleýeti bolady. Bul ortalyqtardyń damýy qaladaǵy keptelisterdi jeńildetýge jáne kem degende bes baǵyt boıynsha kólik aǵynyn qaıta bólýge múmkindik beredi, - deıdi A. Nýgaeva.
Almaty ákimdigi 2040 jylǵa deıingi Bas josparda Monoortalyq modelinen polıortalyq úlgige kóshý qaǵıdaty engizilgenin atap ótti. Osylaısha, balabaqshalarǵa, mektepterge, medıtsınalyq mekemelerge jaıaý júrý basty qaǵıdattardyń biri bolady.
2040 jylǵa qaraı balabaqshalar úıden orta eseppen 300 metr, mektepter 500 metr, medıtsınalyq mekemeler bir shaqyrymnan aspaıtyn qashyqtyqta ornalasady. Barlyq aýdandarda mektepter, balabaqshalar men emdeý mekemeleriniń sany artyp, sport keshenderi, teatrlar, kitaphanalar, murajaılar paıda bolady.
– Eger jaılylyq týraly aıtatyn bolsaq, negizgi krıterıılerdiń biri – 15 mınýttyq jaıaý júrý. Barlyq qajetti zattar alys bolǵanda adamǵa ómir súrý yńǵaısyz. Bul ásirese maıatnıktik kóshi-qon qosymsha qıyndyqtar týǵyzatyn Almatyǵa qatysty, – dep túsindiredi ýrbanıst.
Kólik
Bas josparǵa sáıkes, 2030 jylǵa deıin Tóle bı kóshesi boıymen 45 km Almatyda jeńil relsti kólik jelisi, «Qalqaman» stantsııasynan «Barlyq» stantsııasyna deıin 5,2 km metro jelisi salynady, tórt kólik-transplantatsııalaý toraby (Barlyq, Almaty-2, Shyǵys qaqpasy, Soltústik) salynady.
Dýman Álıasqarov sońǵy jyldary Almaty qalasy men onyń mańyndaǵy ınfraqurylymnyń qarqyndy damyp kele jatqanyn atap ótti.
– Biraq ta, Almaty ýrboaımaǵynda ornyqty damýdyń keleli máseleleri de bar. Bul kólik ınfraqurylymyn damytý jumystarynyń áli de bolsa ýrbandalý úrdisinen keıin qalyp kele jatqanymen túsindiriledi. ıAdro – perıferııa qatynasyndaǵy kólik ınfraqurylymyn retteýde qala jáne oblys aýdandary birige jumystar atqarý kerek.
Qala mańyndaǵy seriktes-qalalarmen metro baılanysyn damytý, respýblıkalyq jáne oblystyq mańyzy bar kólik joldaryn keńeıtý kezek kúttirmeıtin másele. Budan bólek, qorshaǵan orta jaǵdaıynyń shekten tys lastanýyn ataýǵa bolady.
Bul turǵyndar arasynda «ekologııalyq aýrýlardyń» (tynys alý organdarynyń aýrýlary, qan-tamyr júıesiniń aýrýlary) artýyna yqpal etýde. Buǵan áser etýshi faktorlardyń biri retinde qaladaǵy jáne qala mańy aýdandaryndaǵy Jylý elektr stansalarynan bólinetin lastaýshy zattardyń (mysaly, Ótegen batyr kentindegi JES) aýaǵa taralýyn ataýǵa bolady.
Qatty otynmen jumys isteıtin osyndaı lastaýshy kózderdiń jumysyn gazǵa aýystyrýǵa kóńil bólý kerek. Bul jumystar júzege asyrylsa, ýrboaımaqtyń turǵyndary úshin qolaıly orta qalyptastyrýmen qatar, «jasyl» damýǵa alǵyshart bolar edi,– deıdi sarapshy.
Aıta keteıik, Almatynyń jańa bas josparyna sáıkes, 2040 jylǵa qaraı megapolıste bir ortalyqtyń ornyna «Soltústik», «Batys», «Ońtústik-batys», «Shyǵys qaqpasy» jáne «Tarıhı ortalyq» sııaqty bes ortalyq paıda bolady.
Eske salaıyq, 2023 jyly QR Úkimeti Almaty qalasynyń 2040 jylǵa deıingi bas josparyn bekitken bolatyn.