Alqabıler jumysyna kedergi keltirgen laýazymdy tulǵalarǵa jaza qarastyrylǵan
ıAǵnı, is júzinde alqabıler soty qarapaıym halyqtyń qatysýymen tikeleı áreket etetin bılik organy bolyp tabylady, naq osy jaǵdaıda ǵana halyqty memleket bıliginiń jalǵyz qaınar kózi retinde bekitetin konstıtýtsııalyq qaǵıda tolyq túrde iske asady. Qylmystyq isterdi alqa bılerdiń qatysýymen qaraýdaǵy eń basty qıyndyq - alqabılerdi irikteý máselesi. Zań talaby boıynsha oblystyq sot tóraǵasy usynǵan san negizinde jergilikti atqarýshy organ jyl saıyn alqabıge úmitkerlerdiń bastapqy, biryńǵaı jáne qosalqy tizimin jasap, sotqa joldaıdy.
2006 jyldyń 16 qańtarynda qabyldanǵan «Alqabıler týraly» zańnyń 10-babyna saı jergilikti atqarýshy organdar memlekettik organdardan, uıymdar men azamattardan alqabıge kandıdattarǵa qoıylatyn talaptarǵa azamattardyń sáıkes kelýin tekserý úshin qajetti aqparatty suratýǵa quqyly. Jergilikti atqarýshy organdardyń saýaldaryna jaýaptar saýal alynǵan kúnnen bastap úsh jumys kúninen keshiktirilmeı olardyń meken-jaıyna jiberilýge tıis. Alqabıge kandıdattardyń tizimderi álipbılik tártippen jasalady. Tizimderde alqabıge kandıdattardyń tegi, aty, ákesiniń aty, týǵan jyly (jasy jıyrma beste bolsa qosymsha kúni men aıy) jáne turǵylyqty jeri kórsetiledi.
Alqabıge úmitkerlerge qoıylatyn talaptar: - alqabılerdiń tizimderin jasaý kezinde jıyrma bes jasqa tolmaǵan; - ótelmegen ne alynbaǵan sottylyǵy bar; - sot áreketke qabiletsiz nemese áreket qabileti shekteýli dep tanyǵan adamdar; - sýdıalar, prokýrorlar, tergeýshiler, advokattar, memlekettik qyzmetshiler men áskerı qyzmetshiler, sondaı-aq quqyq qorǵaý organdarynyń qyzmetkerleri; - narkologııalyq nemese psıhonevrologııalyq dıspanserde esepte turǵan adamdar engizilmeıdi. Alqabıge kandıdattardyń tizimderinen: - qylmystyq is boıynsha sot isi júrgiziletin tildi bilmeıtin adamdar; - ózderiniń dene kemistigi nemese psıhıkalyq kemistigi saldarynan alqabıdiń mindetterin atqarýǵa qabiletsiz adamdar; - alpys bes jastan asqan adamdar; - dinı qyzmetshiler óz jazbasha ótinishi boıynsha alyp tastalady.
Mine, osy sanattaǵy azamattardan basqalar alqabı bolýǵa quqyly. Keı kezde úmitkerlerdiń qajetti sany jınalmaýyna baılanysty sot májilisi keıinge qaldyrylyp jatady. Úmitkerlerdiń kelmeýinde obektıvtik sebeptermen qatar sýbektıvti jaılar da oryn alýda. Osyǵan baılanysty, alqabıdiń sotqa kelýine kedergi keltirgen laýazymdy adamnyń Ákimshilik quqyqbuzýshylyq kodeksiniń 514-1-babymen ákimshilik jaýapkershilikke tartylatynyn umytpaǵany jón. Sonymen qatar jergilikti atqarýshy organ bergen tizimde kóptegen adamdardyń kórsetilgen mekenjaıda turmaıtyny nemese kórsetilgen mekenjaı turǵyn úı emes, mekeme bolyp shyǵatyny, tipti, tizimge ómirden ozǵan, áreketke qabiletsiz dep tanylǵan adamdardyń engeni de kezdesti.
Bir este saqtaıtyny, bir alqabı jylyna bir ret qana alqabı retinde sot otyrysyna qatysa alady. Qylmystyq isti alqabılerdiń qatysýymen júrgizýdiń mańyzdylyǵy zor. Bul, birinshiden, ádil sotty iske asyrýda halyqtyń qatysýyn qamtamasyz etetin demokratııalyq qaǵıdany júzege asyrý qajettiligin, sondaı-aq qylmystyq sot óndirisi qatysýshylarynyń quqyqtaryn qamtamasyz etedi. Ekinshiden, bul - taraptardyń teńdigi men sóz jarystyrýy, kinásizdik prezýmptsııasy men sot óndirisiniń ashyqtyǵyn, transparenttiligin qamtamasyz etý sııaqty qylmystyq protsestiń negiz salýshy qaǵıdalary oryndalýyna kepildik beredi. Qazirgi zamanda quqyqtyq memlekettiń jazalaýshy jabyq sotqa súıene otyryp ómir súrýi múmkin emes. Úshinshiden, sot otyrysyn ázirleý men ótkizý sapasyna qatysty talaptardyń kóbeıýiniń de yqpaly joǵary. Tórtinshiden, bul qylmystyq sot óndirisinde aıyptaýshy úkimderiniń basym bolýyn joıyp, ádil sotty ári zańǵa sáıkes, ári ádil ótkizýge, Qazaqstannyń tarıhı erekshelikteri men ulttyq mádenıetiniń qundy tájirıbesin eskerýge múmkindik beredi.
Osylaısha, asa kúrdeli qylmystyq isterdiń anaǵurlym ádil qaralýyn qamtamasyz etý maqsatynda respýblıkamyzda engizilgen alqabı soty «bıler alqasy» dep atalady. Munyń astarynda táýelsizdik, kásipqoılyq, fılosofııalyq oı-tolǵaý, sheshendik, shynaıy ádilettilik pen adaldyq ispettes negizgi qaǵıdalardy kúndelikti sot qyzmetterinde sheber qoldana bilgen uly bı-sýdıalar men bıler sottaryna degen úlken qurmet jatyr.
Besinshiden, alqabıler sotynyń áleýmettik, tárbıelik ári ǵıbrat bererlik fýnktsııasy orasan. Elimizde alqabıler sotyn engizý sátinen bastap jınaqtalǵan tájirıbe kórsetkendeı, qylmystyq sot óndirisiniń atalmysh úlgisi ádil sotty iske asyrýdaǵy halyq qatysýynyń bolashaǵy zor nysany bolyp tabylady jáne tereń teorııalyq jáne praktıkalyq taldaý negizinde odan ári damytylýǵa laıyq. Alqabıler soty qoǵamnyń quqyqtyq mádenıetine, sot bıligine degen senim men otandastarymyzdyń ózindik sana-syna oń áserin tıgizedi.
Qoryta kele, alqabı sotynyń basty ereksheligi - áleýmettik turaqtylyqty qamtamasyz etý jáne qoǵamdaǵy áleýmettik konsensýsty tabý. Alqabılerdiń qatysýymen ótetin sot qoǵam ókilderi qatysatyn erekshe nysan bolyp tabylatyndyqtan munda ári memlekettik ınstıtýttardyń múddeleri, ári halyqtyń negizgi ornyqqan kózqarasy tıimdi túrde úılesken. ıAǵnı, shyn máninde, alqabıler soty qoǵamnyń ádil sot salasyndaǵy ókili bolyp tabylady.
Shınalhanov
