Álipbı máselesinde áli de aqyldasatyn tustar bar – batysqazaqstandyq ǵalymdar uıǵarymy
Fılologııa ǵylymdarynyń doktory, professor Murat Sabyr men halyqaralyq «Qazaq tili» qoǵamdyq birlestigi BQO fılıalynyń tóraǵasy, tilshi-maman Bolat Jeksenǵalıevtiń aıtýynsha, ult taǵdyryna, til bolashaǵyna qatysty máselede qatelesýge bolmaıdy.
Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev elimizde júrgizilip jatqan álipbı reformasyna qatysty: «Bul máselede asyǵystyqqa jol berilmeıdi. Jańa álipbıdi engizýdiń barlyq aspektilerin muqııat tekserý, jan-jaqty taldaý jáne pysyqtaý qajet» dep atap ótken bolatyn.
Osy rette M.Ótemisov atyndaǵy Batys Qazaqstan memlekettik ýnıversıtetinde BQO tilderdi damytý basqarmasy men atalǵan oqý orny basshylyǵy uıymdastyrǵan latyn grafıkasyna negizdelgen qazaq álipbıiniń jetildirilgen jobasyna baılanysty ashyq talqylaý ótti.
Jıynda atalǵan ǵalymdardan basqa fılologııa ǵylymdarynyń doktory, BQMÝ professory Ǵabıt Hasanov, fılologııa ǵylymdarynyń kandıdaty Quspan Aronov, pedagogıka ǵylymdarynyń kandıdaty Ásken Muqambetqalıev, basqa da til mamandary (joǵary, orta mektep ustazdary) ashyq talqylaýǵa usynylǵan máseleler boıynsha, sonymen birge álipbı quramy men jekelegen áripterge qatysty óz usynys-pikirlerin ortaǵa saldy.
«Talqylaý barysynda qatysýshylar Sh.Shaıahmetov atyndaǵy «Til-Qazyna» ortalyǵy usynǵan jeke máselelerden buryn jalpy qazaq álipbıin qalyptastyrýǵa qatysty ustanym, qaǵıdattardy anyqtap alý qajet degen ortaq pikirge keldi», - deıdi ǵalymdar.
Olardyń pikirinshe, eń aldymen, ulttyq álipbı quramyna qatysty naqty bir sheshimge kelý qajet.
«Qandaı jazý túrin alsaq ta, tildi ómirsheń etetin, tildi saqtaıtyn sol tildiń tól dybystaryn tańbalaıtyn áripterden quralǵan ulttyq álipbı ekeni anyq. Burynǵy bekitilgen, biraq olqylyqtary bar álipbıde bolǵan ch árpi «qazaq tiliniń tól sózderinde kezdespeıdi» degen fonetıkalyq negizdememen jetildirilgen álipbı quramynan alynǵan eken. Durys sheshim. Olaı bolsa, Vv (v), Ff(f), Hh (h,h) áripterin jetildirilgen álipbı jobasynda qaldyrýdyń qandaı negizi bar? Bul jaǵdaıda biz «efır, valıýta, fılosofııa, evolıýtsııa, hlor, hımııa t.b» sózderin qaı tildiń zańymen jazamyz? Bul dybys tańbalary da qazaq tili úshin jat qoı. V, f, h áripteri qoldanylatyn shettildik sózder kóp ekeni ras jáne naqty sheshim qabyldanbasa, jat sózder legi tolastamaıtyny da anyq. Al ol dybys, árip, sózdermen birge ózge tildiń aıtylym, jazylym erejeleri de kelmek. Til taǵy da qosamjar emlemen ómir súre me? Bul jazýymyzǵa ulttyq sıpat berý maqsatyna jáne «tilimizdiń dybystyq júıesin aıqyn kórsetetin nusqa» degen álipbı anyqtamasyna qanshalyqty sáıkes?», - deıdi ǵalymdar.
«Bul tańbalardy aýystyrsaq, «mátin ishinde kózshalymǵa tanylýyn qıyndatady» nemese fýtbol sózin «putbol dep ózgertý jasandy bolady» degen tujyrymdarda ǵylymı negiz joq dep esepteımiz. Shettildik sózderdi qoldanýdyń barlyq álem tilderinde moıyndalǵan ıgerip jazý tásili qalaı jasandy bolmaq? Sol «fýtbol» sóziniń orys, aǵylshyn (football), nemis (füßall) tilderindegi nusqalaryn qarańyz, ár til óz jazý zańy boıynsha qoldanady. Qazaq tilinde potbol dep jazsaq, nesi jasandy, kerisinshe jat sózdi qazaq tiliniń úndesim zańyna saı ıgerip qoldanýǵa mysal bolmaı ma?», - delingen batysqazaqstandyq ǵalymdardyń uıǵarymynda.
Olardyń aıtýynsha, V dybysyn tól b, p, ý, al f dybysyn b, p dybystarymen aıtýǵa, tól áriptermen jazýǵa bolady jáne osy jat dybystardy tól dybystarmen aýystyryp aıtý, jazý bizge tańsyq emes. Til zańy arqyly ıgerilip, tilimizge sińgen sózder leginen mysal: bolys(volost), taýar(tovar), Eýropa(Eýropa), zaýyt(zavod), Máskeý (Moskva), paıda (faıda), dápter (daftar), pikir (fıkr), synyp (sınf), sapar (safar) t.b. Orys tili arqyly kelgen, arab-parsy tilderinen kelgen jat sózderdi qazaq tili zańymen ıgerip qoldaný arqyly til zańy tildi jat tildik yqpaldan qorǵaıdy.
«Al h, h áripteriniń keıbir tól sózderde q árpiniń ornyna jazylýyn (hat, habar, dastarhan, gaýhar, shahar) zańdylyqtan góri til bolmysyna jasalǵan qııanat, til basqynshylyǵyna mysal retinde keltirýge bolady. Sondyqtan jańa emle arqyly tól sózderde q árpiniń jazylýyn qalpyna keltirgen durys jáne bul tildiń aıtylym normasyna sáıkes bolmaq, al shettildik sózderde q, k áripterimen aýystyryp jazýǵa bolady. Mys: qilor, tekniyke)»,- deıdi ǵalymdar.
«Bul arada biz buryn birde daýysty, birde daýyssyz dep kelingen ý men qazaq sózderinde (jıi, qıyn, ıyq) daýysty dybys dep túsindirilip kelgen ı dybystary men áripterine qatysty «til buzar erejege» núkte qoıylǵanyn quptaımyz. Bul máselege, ı,ý áripterine qatysty sheshýshi sózdi akademık Rabıǵa Syzdyqova aıtty dep oılaımyz», - deıdi batysqazaqstandyq ǵalymdar uıǵarymynda.
«Bul dybystardyń daýyssyz dybys ekeni búginde prof. Á.Júnisbek eńbekterinde de jan-jaqty dáleldendi. Endeshe táýelsiz elimizdiń memlekettik tiliniń emlesin jasaýda qazaq tiliniń tabıǵatyn, shynaıy bolmysyn tanytýymyz kerek. Sondyqtan jýan bolyp kelgen jerde yı (myı, myıyq, oqyıdy, tasyıdy, syı, syılaý, syıady, tyı, tyıady, tyıyldy), jińishke bolyp kelgen jerde iı (jibiıdi, eriıdi, kemiıdi,tiıedi, biıleıdi) jazýymyz kerek. Sol sııaqty jýan aıtylatyn sózderde uý (suý,suýyq, tuýys, baruý,juý, juýyn), jińishke aıtylatyn sózderde úý (gúý, gúýledi,kemúý, júrúý) tańbalanýy kerek» ( «Latyn jazýy: emle erejelerin túzýde eskeriletin jaıttar», «Qazaq ádebıeti», 14.09.2018 j).
Olardyń pikirinshe, bul jaǵdaıda kópshilik qaýymdy, ásirese oqýshylarymyzdy ábden shatastyrǵan erejeler túzetilip, tildiń tabıǵı bolmysyn taný, tanytý júıelene túspek, sózderdiń dybystyq quramyn taný, býynǵa bólý jeńildeıdi.
«Al ózge tildik sózderdegi ı árpin tól i, e, yı, iı dybystarymen aıtýǵa, sáıkesinshe jazýǵa da bolady. Erterekte tilimizge engen kirme sózderdi qaraıyq. «Báteńke (botınka), kárzeńke (korzına), kirpish (kırpıch) t.b.
Sol sııaqty orys tilinen engen sózderde daýysty dybys tańbasy retinde jazylyp kelgen ý árpi ornyna tól u,ú,o, ó áripterin jazý – til bolmysy men tabıǵatyna saı keledi. Taǵy da til tájirıbesinen mysal: turba (trýba), sot (sýd), póshke (pýshka), kópes (kýpets), bótelke (býtylka) t.b.
Qazaq tiliniń dybystyq quramy tildiń tól bolmysy men tabıǵatyn tanytatyn 9 daýystydan (a,á,e,o,ó,y,i,u,ú) jáne 19 daýyssyzdan (ı,ý,r,l,m,n,ń,b,g-ǵ,d,j,z,p,k-q,t,s,sh) turady, tıisinshe ulttyq álipbı quramyn da osy tól dybystardy tańbalaıtyn áripterden quraý týraly til janashyrlary men tilshi-ǵalymdar (Á.Júnisbek, B.Nurjekeuly, B.Qapalbek, B.Ihsan t.b) pikirin qoldaımyz. Tildiń tabıǵı bolmysyn saqtaý úshin qazaqtyń tól sózderinde kezdespeıtin dybys tańbalaryn ulttyq álipbı quramyna almaý qaǵıdaty barlyq jat dybys áripterine qatysty bolýy tıis, sondyqtan da usynylǵan álipbı jobasynan Vv (v), Ff(f), Hh (h,h) tańbalaryn alyp tastaý jáne Ýý tańbasymen tek sonar ı daýyssyzyn tańbalaý qajet dep esepteımiz. Qazaq álipbıi atymen ǵana emes, zatymen de ulttyq álipbı bolýy kerek. Qazaq jazýy tarıhyndaǵy A.Baıtursynulynyń tóte jazý álipbıi ulttyq jazý bolǵany belgili. Áli de kesh emes, «ult úshin degen uly isti» (A.Baıtursynuly) túzý de dańǵyl jolǵa túsireıik, aǵaıyn!», - deıdi til mamandary.
Ekinshi. Jetildirilgen álipbı quramynda jekelegen dybystardy tańbalaý boıynsha jıynǵa qatysýshylar tómendegideı ortaq pikirge keldi.
«Álipbı jobasyndaǵy qazaq tili jup daýystylarynyń jińishke syńarlaryn ýmlaýt belgisimen berý durys, sonymen birge u-ú juptaryn da osy úlgimen Uu (u), Ü ü (ú) tańbalarymen berý, y-i jup daýystylaryn uqsasI ı (y), I i (i) tańbalarymen berý, al sonar daýyssyz ı,ý dybystaryn Ýý (ı), Ww (y) tańbalarymen alý týraly usynysty qoldaımyz», - deıdi batysqazaqstandyq ǵalymdar.
Úshinshi. Talqylaýǵa usynylǵan taǵy bir másele – Ww, Xx, Cc tańbalaryn tek pernetaqtalarda qaldyrý týraly usynysqa qatysty.
«Atalǵan aǵylshyn áripteri ulttyq álipbıimizde bolmaǵanmen, qazaq mátininde tańbalanady» tujyrymyn negizsiz dep sanaımyz. Qazaq ulttyq álipbıi quramynda bolmasa, bul áripterdi qazaq álipbıi pernetaqtasynda qaldyrýdyń da qajettiligi joq, al halyqaralyq brend, marka ataýlaryn (Windows, Maxima, Coco-colo) barlyq tilderdegi tájirıbemen aǵylshyn alfavıtimen de bere berýge bolady, aǵylshyn álipbıi barlyq baǵdarlamalarda bar.
Ww árpimen sonar ý daýyssyz dybysyn tańbalaý týraly A.Baıtursynuly atyndaǵy Til bilimi ınstıtýty ǵalymdarynyń usynysyn qoldaımyz.
«Talqylaýǵausynylǵan jetildirilgen álipbı jobasyna ulttyq til múddesi turǵysynan saraptama jasap, ózgerister engizý qajet degen pikirdi qostaımyz jáne talqylaý men saraptaý barysynda aıtylǵan ár pikir men usynys muqııat eskeriledi dep senemiz. Jazý júıesi tildiń zańyna baǵynyp, tilge qyzmet etsin desek, eń aldymen, tildiń dybystyq qurylymyn zertteýshi fonetıst ǵalymdardyń (Á.Júnisbek) pikir-usynystary muqııat qaralsa degen tilek bar. Basty mindet - ǵylymı negizdelgen, til zańdylyǵyna súıengen, eń bastysy, tilge qyzmet etetin, til bolashaǵyn senimdi etetin jańa álipbı nusqasyn qabyldaý», dep túıindedi oıyn ǵalymdar.
