Alǵashqy qazaq ádebıeti oqýlyǵynyń avtory Aqsholaqov jaıly ne bilemiz
Ultymyzdyń aǵartýshylyq tarıhynda Ertis boıynyń perzenti, alǵashqy qazaq ádebıeti hrestomatııasynyń avtory, ǵalym Tóleýtaı Aqsholaqovtyń esimi kóp atala bermeıdi. Ádebıetshi bilim salasyn qalyptastyrýda tyńǵylyqty ister tyndyryp, qazaq ádebıeti men mádenıetiniń damýyna ólsheýsiz úles qosty.
On eki baladan bir ózi tiri qalǵan
Tóleýtaı Qazıuly 1915 jyly qasıetti Baıanaýylda, Qyzyltaýdyń baıraýynda dúnıege kelgen. Ákesi Qazı ujymsharlar qurylǵan sátte alǵashqy tóraǵalardyń biri bolyp saılanǵan. Ókinishke qaraı, ákesi qýǵyn-súrginge urynyp, biraz jyl aıdaýda bolǵan. Al bala Tóleýtaıdyń ómiri tragedııaǵa toly. Qazıdan on eki kindik tarasa, 1932 jylǵy ashtyqta sol on ekiden jalǵyz Tóleýtaı aman shyǵady.
Ákesi ustalyp ketken soń eńbekke erte aralasty. Ómirdiń qandaı da qıyndyǵyna qaramastan áýeli Almatydaǵy mal dárigerlik ınstıtýtyna, keıin Abaı atyndaǵy pedagogıkalyq ınstıtýtyna túsip, Sáken Seıfýlınniń, Muhtar Áýezovtiń, Álimhan Ermekovtiń dáristerin tyńdady, toqydy, joǵary oqý ornyn qyzyl dıplommen aıaqtady.
Ókinishke qaraı, sol tusta respýblıkalyq «Lenınskaıa smena» jastar gazetinde «Akchýlakovşına» atty maqala jarııalanyp, baı-shonjardyń urpaǵy, Alashordashylardy qoldaýshy, muralaryn zerttep, saqtaýshy degen jala jabylyp, biraz jyl qýdalanýyna sebepker bolǵan.
Alǵashqy qazaq ádebıeti hrestomatııasyn jazdy
T.Aqsholaqov ómir boıyna ǵylymı-aǵartýshylyq qyzmetpen shuǵyldandy. Instıtýttyń 2 kýrsynda oqyp júrgende jas talanttyń ádebıetke degen qushtarlyǵyna súısingen ádebıet zertteýshisi, professor Esmaǵambet Ysmaıylovtyń aqyl-keńesimen 9 synypqa arnalǵan qazaq ádebıeti hrestomatııasyn jazyp shyǵady.
Ol týrasynda Tóleýtaı aǵa: «Burynnan gazetterge maqala jazyp júrsem de, mundaı jaýapty isti mindetime alýǵa júreksindim. „Qobaljyma, seniń qolyńnan keledi. Jazyp shyǵamyz“ dep ustazym meni aqyry kóndirdi. 1937 jyly kóp ádebıet avtorlary ketip qaldy ǵoı. Oqýlyqqa kiretin aqyn-jazýshylardyń shyǵarmalaryn izdegennen keıin ǵana, 9 synyptyń ádebıet hrestomatııasyn jazýǵa kiristim», -dep eske alady óz qolymen jazǵan ómirbaıanynda.
Keıinnen bul oqýlyq tolyqtyrylyp otyrdy. Qazaqtyń beldi, ulty úshin janyn pıda etken, halqynyń bolashaǵy úshin ter tókken aqyn-jazýshylardyń eńbekterin ult maqtanyshy retinde tanyta bildi.
Avtorlyǵynda E.Ysmaıylov pen T.Aqsholaqov kórsetilgen, 1939 jyly latyn qarpinde jaryq kórgen tuńǵysh ádebıet hrestomatııasy aǵartýshy Ybyraı Altynsarınmen bastalady. Oqýlyqta ádebıettiń iri ókilderi Abaı, Mahambet, Sháńgereı, Omar Qarashashev, Narmambet aqyn, Spandııar Kóbeev, Máshhúr Júsip Kópeev, Sábıt Dónentaev, Toraıǵyrovtyń ómiri men shyǵarmashylyǵy jan-jaqty berilgen. Ókinishke qaraı, bul kitap biraz ýaqyttan soń tutasymen tárkilenip, mektep baǵdarlamasynan alynǵan.
Al araǵa biraz jyl salyp professor Qajym Jumalıevpen birlesip shyǵarǵan 9 synypqa arnalǵan ádebıet oqýlyǵy 27 ret qaıta basylyp shyqqan. Buǵan qosa N.Saýranbaev jáne S. Jıenbaevpen birlesip 1939 jyly qazaq-orys sózdigin daıyndaıdy.
Maıdanger jýrnalıst
1939-1941 jyldary Pavlodardaǵy pedagogıkalyq ýchılışede ustazdyq etse, odan soń Pavlodar qalasynda qazirgi Abaı atyndaǵy qazaq gımnazııasynyń dırektory boldy. Jer-Anany ot sharpyǵan soǵys jyldary ásker qataryna suranyp, eli men jerin, urpaǵynyń bolashaǵyn qorǵady. Maıdanda artıllerııalyq brıgada quramynda urys salyp, bos ýaqytynda óz qarýlastarynyń erligi týraly áskerı basylymdarǵa maqalalar joldap turǵan. Onyń qalamgerlik qyry eleýsiz qalǵan joq, soǵystyń ortasyna qaraı «Qyzyl Armııa» maıdandyq gazetine tilshi retinde qabyldandy.
Stalıngrad maıdanyna qatysyp, keıinirek Ýkraına, Polsha jerlerin azat etýge atsalysqan maıdanger jeńisti Germanııada qarsy aldy. Odan soń 1947 jyldyń jazyna deıin Berlınde turyp, maıdandyq gazetti shyǵarýǵa atsalysqan. Soǵys jyldary jáne keńes áskeri elge tolyq oralǵansha maıdan dalasynda qazaq tilinde 20-dan astam qazaq basylymy jaryq kórgen málim. Maıdandyq basylymdar jaýyngerlerdiń boıyndaǵy jeńiske degen qulshynysyn arttyrdy, óz Otanyn sheksiz súıýge tárbıeledi. Soǵysta 70-ke jýyq qazaq qalamgerleri qyzmet etken. Sol kezeńdegi pýblıtsıstıkanyń jarqyn kórinisi Aqsholaqovtyń jazǵan maqalalarynan anyq baıqalady. Maıdanger jýrnalıstiń bul eńbegi elenip, kóptegen áskerı nagradalarmen marapattaldy.
«Ákeńiz namaz oqıdy eken, doǵarsyn»
Soǵys bitip, elge qaıtqan soń Pavlodar oblystyq partııa komıtetinde nusqaýshy, al keıin oblystyq bilim bólimin basqarady. Parasatty tulǵa týǵan elinde aıanbaı eńbek etip, halyqtyń batasyn alǵan abyroıly azamatqa aınaldy. Onyń munysy keıbireýlerge unamaı, ústinen domalaq aryzdar túse bastaıdy. Joǵarydan «Ákeńiz namaz oqıdy eken, aıtyńyz, doǵarsyn» degen pármen berilgende ol: «Ákem Allaǵa syıynady, al men ákeme qoı dep aıtpaımyn, mine aryzym, meni jumystan bosatyńyzdar» dep Almatyǵa ketýge májbúr bolady.
Úlken shaharǵa kelgen soń «Qazaq tili men ádebıeti» jýrnalynyń ashylýyna atsalysyp, merzimdi basylymnyń tuńǵysh redaktory boldy. «Qazaqstan muǵalimi» gazetiniń bas redaktory, «Mektep» baspasynyń dırektory, Qazaq pedagogıkalyq zertteý ınstıtýty dırektorynyń orynbasary qyzmetterin atqardy. Qazaq eliniń oqý-bilim salasynda iri-iri qyzmetter istegen ǵalym ádebı ómirge de kóp aralasty. Qazaq ádebıeti páni boıynsha kóptegen ádistemelik oqý quraldary men zertteýlerdiń, monografııalardyń, 200-ge jýyq ǵylymı maqalanyń avtory atyndy.
Ý.Shekspırdiń «Gamletin», grýzın jazýshysy L.Kıachelıdiń «Gvodı Bıchva», majar jazýshysy A.Tomashtyń «Azattyq aıasynda», káris jazýshysy Hon Seroıannyń «Ymyrt», danııalyq jazýshy Iens Sıgsordtyń «Jaryq dúnıede jalǵyz ózi» romandaryn qazaqshaǵa aýdardy. Qazaq óneriniń áıgili tulǵalary — Maıra Ýálıqyzy, Qajymuqan, Jaıaý Musa, Máshhúr Júsip, Sábıt Dónentaev, Estaı Berkimbaev shyǵarmashylyqtary jóninde kóptegen zertteý eńbekter jazdy.
Aqyn Tumanbaı Moldaǵalıev — Tóleýtaı Qazıulyn ustaz tutqandardyń biri.
— Kóp ustazdarymnyń biri jáne biregeıi Tóleýtaı Aqsholaqov aǵany ómirimde kezdestirý ózimdi qýanyshqa bóleıdi. Tóleýtaı aǵanyń «Shyǵarmanyń kórkem aıshyqtaryn tanytý» atty monografııasy ádebı-kórkem dúnıeni nasıhattaýda biliktilik kórsetetin ádebı, pedagogıkalyq tereń zertteý ekenine talas joq, — dep jazdy ol maqalasynda.
Ony maqtan tutqan shákirtteri arasynda Keńes odaǵynyń batyry Qudaıbergen Suraǵanov, aqyn Muzafar Álimbaev, fılologııa ǵylymynyń doktory, professor Nurjamal Oralbaeva bar.
«Kórkem shyǵarmanyń estetıkalyq tabıǵatyn ashý» monografııasy negizinde doktorlyq dıssertatsııa jazǵanymen onysy eki márte áldekimderdiń kesirinen ǵylymı keńeske jiberilmegen. Al jazǵan eńbegi ıÝNESKO janyndaǵy halyqaralyq aqparattar ortalyǵyna usynylady.
Qazaq mektebi qandaı bolýy kerek?
Ǵalym 1980-shi jyldardyń sońynda keńes ókimetiniń saıasatyna qaramastan qazaq ulttyq mektepteriniń tujyrymdamasyn jasaýǵa umtylǵan zııalylardyń biri bolǵanyn baıqaımyz. 1990 jyly «Qazaq ádebıeti» gazetine basylǵan «Qazaq mektebi qandaı bolýy kerek?» degen kólemdi maqalasynda ulttyq mektepterdiń deńgeıin, dárejesi men abyroıyn arttyrýdyń naqty joldaryn usynady.
Júsipbek Aımaýytovtyń «Ana tilin bilmeıinshe, ózge pánderdi túsiný múmkin emes» degen sózin dáıek retinde keltire otyryp, orys tilin qazaq mektepterinde úshinshi synyptan oqytqan durys dep eseptegen.
— Oqýshylardyń ana tilin jetik bilýine aýdarma oqýlyqtardyń kesiri az emes. Onyń ústine orys tilindegi oqýlyqtarda halyqtyń ulttyq ereksheligi, aımaqtyń áleýmettik-mádenı jáne ekonomıkalyq búgini, erteńgi damý erekshelikteri eskerilmeıdi, — dep túıindeıdi.
Bul máseleler otandyq bilim salasynda áli kúnge ózekti ekeni jasyryn emes.
Generalǵa sharapaty tıgen
Jaqynda Pavlodardaǵy Buqar jyraý atyndaǵy ádebıet jáne óner mýzeıinde ádebıetshi ǵalymnyń 110 jyldyǵyna arnalǵan rýhanı kesh ótip, aǵartýshy ustazdyń uly Meıram Tóleýtaıuly Almatydan arnaıy kelip qatysty. Mýzeıge ákesiniń jeke zattary men otbasynda saqtalǵan fotosýretterin tapsyrdy.
Tektiniń tuıaǵy ákesimen ótkizgen jarqyn sátterdi, oıǵa oralǵan estelikterdi áńgimeledi. Aıtýynsha, otbasynyń tuńǵysh balasy Maıdan 1945 jyly dúnıege keledi. Ekinshi uly Meıram (ózi) Germanııanyń Berlın qalasynda jaryq dúnıe esigin ashady. Odan keıin Saıran degen qyzy jáne Estaı esimdi kenjesi týǵan. Búginde tulǵanyń urpaqtarynan kózi tirisi Meıram aǵa men Saıran apaı.
— Ákemniń ómir joly aıtar bolsam, Pavlodar qalasyndaǵy jeti jyldyq mektepti támamdap, 1931 jyly Almatyǵa attanady. Onda zoovetınstıtýtqa túskende elde asharshylyq bastalyp ketken edi. Ol jaqta kómektesetin adam bolmaı, sharasyzdan elge qaıtýǵa májbúr bolǵan. Elge kelgende ártúrli qyzmetterge taǵaıyndalǵan, poshta bastyǵy, monsha bastyǵy laýazymdaryn atqarǵan. 17 jasynda Halyq jazýshysy Qalıjan Bekhojın ekeýi Kerekýdegi «Kolhoz» (qazirgi «Saryarqa samaly») gazetine jumysqa turyp, biraz ýaqyt basylymdy shyǵarysyp turǵan. Atamyz Qazı 1931 jyly jalamen ustalyp, Qarlagqa aıdalyp ketken eken. On bes jyl aıdaýda júrip, elge keledi, — dep kúrsine eske aldy Meıram aǵa.
Tóleýtaı Aqsholaqov Ertis-Baıan óńirinde qyzmet etip júrgende kóptegen qazaq jastarynyń ómirden óz jolyn tabýyna kómegi tıgen. Olarǵa jón siltep, lajy kelse Almatyǵa, Máskeý, Omby, Tomby qalalaryna bilim alýǵa baǵyttap otyrǵan.
Sondaı tulǵalardyń biri — ádilet general-maıory Rústem Qaıdarov. Áskerden jańa kelip, qylshyldap turǵan jasqa kózi túsken ǵalym jańylmaǵanyn keıin bilipti.
— Bir jıynda general Rústem Qaıdarovpen tanystym. Meniń Aqsholaqovtyń uly ekenimdi bilgende asa bir rızalyqpen qolymdy qysqany bar. Marqum ózi aıtqandaı, Semeıde týyp, keıin Pavlodarda bilim alady. Joqshylyq zaman, orta mektepti támamdap Almatyǵa oqýǵa barar tusta ákem qarjylaı kómek kórsetip, jaǵdaı jasaǵan. «Tóleýtaı aǵanyń sol jaqsylyǵynyń arqasynda búginde osyndaı deńgeıge jettim» dep maqtanyshpen atap edi sol joly. Jalpy ákem — tekti áýlettiń urpaǵy. Arǵy atamyz Aqsholaq zamanynda ataqty bı bolǵan adam. 19-ǵasyrda Qarjas rýynyń tanymal jeti bıi bolypty, sonyń biri — Aqsholaq bı. Arǵy atamyzdyń súıegi Baıanaýyldaǵy Qyzyltaý baýraıynda jatyr. Ákemizdiń kindik qany da sol Áýlıeli Qyzyltaýda tamǵan. Bozbala shaǵynda ákesimen Qoıandy jármeńkesine jıi erip baryp, ónerleri elden ozǵan talaı tulǵalardyń bolmysyna tánti bolypty. Sol sebep bolyp keıin ataqty ánshiler men aqyndar Maıra, Birjan, Jarylǵapberdi, Jaıaý Musa, Estaı, Isa, kúsh alyby Qajymuqan jáne t. b. týraly zertteý materıaldaryn jazdy. Qasym Amanjolov, Muzafar Álimbaev, Dıhan Ábilev, Ramazan Toqtarov, Saǵynǵalı Seıitov, Tumanbaı Moldaǵalıevti jáne ózge de aqyn-jazýshylardy úıimizdiń tórinen jıi kóretinbiz. Ákem men anam óte meımanjaı adamdar boldy, úıden qonaq úzilmeıtin, — dep eske alady Meıram aǵa.
Buqar jyraý mýzeıiniń basshysy Erbol Qaıyrov kórnekti ádisker, ádebıetshi ǵalym, professor Tóleýtaı Aqsholaqovtyń esimi Ertis-Baıan óńirinde laıyqty deńgeıde elenbeı otyrǵanyn ókinishpen atady.
Tulǵanyń 110 jyldyq mereıtoıy aıasynda mol murasy zerdelenip, urpaq jadynda qalatyn oń ister qolǵa alynsa degen tilegi bar. Onyń atyna týǵan elinde kóshe, mektep atalsa, artyqtyq etpes edi.