Álemdik trendke aınalǵan kreatıvti ındýstrııanyń múmkindikteri qandaı
Búginde álem elderi zııatkerlik, ınnovatsııa jáne shyǵarmashylyqqa negizdelgen ekonomıkany damytýǵa nazar aýdaryp, oǵan basymdyq bere bastady. Kreatıvti ındýstrııa barsha memleketterde ekonomıkanyń qarqyndy damyp kele jatqan sektorlarynyń biri sanalady. Osy rette Kazinform agenttiginiń tilshisi atalǵan baǵyttyń ilgerileý tendentsııalary men múmkindikterin anyqtap kórdi.
«Kreatıvti ındýstrııa» degen ne?
Qazirgi jahandaný dáýirinde kóptegen adamdar kreatıvti ındýstrııany jańa ekonomıkalyq damýǵa bastaıtynyn qadam retinde kóredi. Degenmen, ázirge shyǵarmashylyq salalardyń jalpyǵa birdeı qabyldanǵan anyqtamasy joq, ıaǵnı bul turǵyda áli de túrli pikir bar. Álemde alǵash ret 2000 jyldary kreatıvti ındýstrııa jaıly aıtyla bastady. Tıisinshe, osy kezeńge deıin ekonomıkanyń bul sektory qıly damý satysynan ótip keledi.
Tarıhı derekterge saı, «kreatıvti ındýstrııa» uǵymy alǵash ret Ulybrıtanııada paıda bolǵan. Atap aıtqanda, 1998 jyly bul eldiń Mádenıet, BAQ jáne sport departamenti ony «zııatkerlik menshikti qalyptastyrý jáne paıdalaný esebinen qosymsha jumys oryndaryn qurýǵa yqpal etetin sheberlik pen talantqa negizdelgen qyzmet túri» dep tanydy.
Al 2004 jyly BUU-nyń saýda jáne damý jónindegi konferentsııasy óner, mádenıet, bıznes jáne tehnologııalardy toǵystyrǵan ekonomıka sektoryn – «kreatıvti ındýstrııa» dep atady. Ol paıymǵa sáıkes, munda negizgi paıda shyǵarmashylyq nemese ıntellektýaldyq áleýetti paıdalanyp shyǵarylatyn taýarlar men qyzmetter saýdasynan túsedi.
Jalpy «kreatıvti ekonomıka» degen uǵymdy keńirek 2001 jyly BUU-nyń kreatıvti ekonomıka jónindegi konsýltatsııalyq keńesiniń múshesi jáne «Kreatıvti ekonomıka» eńbeginiń avtory Djon Hokıns engizgen. Onyń tujyrymy boıynsha bul – tek bilim men talantqa negizdelgen ári ıntellektýaldy qyzmetpen baılanysty ekonomıka sektory. Al onyń negizgi valıýtasy – ıdeıa.
Kreatıvti ındýstrııany damytýda qaı elderdiń tájirıbesi ozyq sanalady?
Damyǵan elder ondaǵan jyldar boıy kreatıvti ındýstrııany qalyptastyrýǵa basa nazar aýdaryp keledi. Búgingi tańda bul sala jylyna shamamen 2,3 trln dollar tabady. Kreatıvti ındýstrııanyń jahandyq eksporty 250 mlrd dollarǵa teń. Osy sektorda jumyspen qamtylǵandar qatary únemi ósip keledi jáne olardyń sany qazirde 29,5 mln adamǵa jetti. Boljam boıynsha kreatıvti ındýstrııa aldaǵy jyldary jahandyq jalpy ishki ónimniń 10%-yn alady.
Jahandyq ınnovatsııalyq ındekske sáıkes, bıyl kreatıvti ekonomıka boıynsha 132 eldiń ishinde Shveıtsarııa, Shvetsııa, AQSh, Ulybrıtanııa jáne Sıngapýr kósh bastady. Osylaısha Shveıtsarııa qatarynan 13-shi ret álemniń eń ınnovatsııalyq ekonomıkasy dep tanyldy. Bıyl Shvetsııa AQSh-ty artqa tastap, ekinshi orynǵa kóterildi. Al Sıngapýr úzdikterdiń bestigine enip, Ońtústik-Shyǵys Azııa men Tynyq muhıty mańaıyndaǵy elderdiń ekonomıkalary arasynda jetekshi orynǵa ıe boldy.
Qazirgi zertteýshiler kreatıvti ındýstrııany mynadaı úsh modelge bólip qarastyrady: amerıkalyq, skandınavııalyq jáne shyǵys-azııalyq.
2006 jyldan bastap AQSh negizinen kreatıvti ındýstrııaǵa jatatyn dızaınerlik, baspa jáne aýdıovızýaldy ónimderdiń iri eksporttaýshysy sanalady. Bul atalǵan eldiń basty strategııasy retinde aıqyndalǵan. AQSh-ta kreatıvti jáne mádenı salalardy damytýdyń biryńǵaı federaldy saıasaty joq. Oǵan qaramastan, osy sala aıasynda 2019 jyly 30 mıllıonnan astam jumys orny quryldy.
Skandınavııa elderindegi (Shvetsııa, Danııa, Fınlıandııa) kreatıvti ındýstrııa saıasaty shved modeli negizindegi áleýmettik memleket tujyrymdamasy sheńberinde qalyptasty. Bul tásil kásipkerlikte kreatıvti daǵdylardy praktıkada qoldanýǵa úıretetin kásiptik bilim berý júıesine, mádenıet pen óner salasyna granttyq qoldaýdy arttyrýǵa, ınnovatsııa men shyǵarmashylyqqa baǵyttalatyn ınvestıtsııany ulǵaıtýǵa yntalandyrady.
Sonymen qatar, qalalyq damý saıasaty retinde bastalǵan Ońtústik Koreıa, Japonııa jáne Qytaıdyń kreatıvti ındýstrııasy shyǵarmashylyqqa arnalǵan ınfraqurylymdy jasaqtaýǵa emes, jańa postındýstrıaldy tehnologııalyq sheshimderdiń ınnovatsııalyq ilgerileýine kóp kóńil bóledi.
Kreatıvti ekonomıkany memleket tarapynan qoldaý
Kreatıvti ındýstrııanyń damý qarqyny dástúrli ónerkásipke nemese ózge salalarǵa qaraǵanda edáýir joǵary. Máselen, ekonomıkalyq quldyraý keziniń ózinde álemdik kreatıvti sektordyń kólemi 14%-ǵa ósti. Sarapshylar pikirinshe, oǵan atalǵan saladaǵy tabıǵı kedergilerdiń joqtyǵy yqpal etip otyr. Demek, ónimdi jasaý kóp materıaldyq shyǵyndy qajet etpeıdi jáne ony barlyq jerde jáne eshqandaı shekteýsiz tutynýǵa bolady.
Kreatıvti ekonomıkada órkendegen elderdiń tájirıbesi kórsetkendeı, bastapqy kezeńde ıdeıany shyndyqqa aınaldyrý jolynda memlekettiń qoldaýy mańyzdy. Mysaly, Ońtústik Koreıa kreatıvti ındýstrııanyń paıdasy men áserin tolyq túsine bastady. Óıtkeni, bul elde 2009 jyldan 2017 jylǵa deıin arnaıy qurylǵan KOCCA kreatıvti kontent úkimettik agenttigi jumys istedi. Onyń qyzmeti atalǵan salaǵa serpilis jasap, halyqaralyq naryqqa shyǵýǵa múmkindik ashty. Munyń bári K-pop nemese «koreı tolqynynan» bastaldy. Ońtústik Koreıanyń sán úlgisine, serıaldaryna, kompıýterlik oıyndaryna jáne basqa da mýltımedııalyq ónimderine degen qyzyǵýshylyq jahandyq sýbmádenıetke aınaldy. Endi ol osy memlekettiń ımıdjin jaqsartyp qana qoımaı, koreı bıýdjetine orasan zor qarajat ákelip otyr. Koreı kreatıvti ındýstrııasy taýarlarynyń jyl saıynǵy eksporty shamamen 6 mlrd dollarǵa baǵalanady.
Atalǵan elderde zańnamalyq turǵydan salyqtyq preferentsııa, joǵary tehnologııalyq tehnıkaǵa kedendik bajdy tómendetý, zııatkerlik menshikti qorǵaý jáne shetelde taýar belgilerin tirkeýge járdemdesý, elge iri halyqaralyq kórmelerdi tartý sııaqty memleket tarapynan kómek kórsetildi.
Qazaqstandaǵy kreatıvti ındýstrııa
Prezıdent Qasym-Jomart Toqaevtyń «Ádiletti Qazaqstannyń ekonomıkalyq baǵdary» atty Qazaqstan halqyna Joldaýynda kreatıvti ındýstrııa – medıa, kıno, mýzyka, dızaın, bilim berý jáne aqparattyq tehnologııalar salasyn qamtıtyn jáne jumyspen qamtýǵa yqpal etetin ekonomıka sektory retinde aıqyndalǵan.
Qazirgi ýaqytta kreatıvti ındýstrııa máseleleri «Mádenıet týraly» QR Zańymen jáne 2021-2025 jyldarǵa arnalǵan kreatıvti ındýstrııany damytý tujyrymdamasymen retteledi. Sondaı-aq, sala ókilderimen birlesip ınfraqurylymdy, qoldaýǵa baǵyttalǵan arnaıy qor qurý jáne kreatıvti ındýstrııamen jumysta memlekettik múlikti paıdalaný jónindegi tetikter talqylanyp jatyr. Zańnamalyq kómek sheńberinde «Mádenıet týraly», «Bilim týraly», «Avtorlyq quqyq jáne sabaqtas quqyqtar týraly», «Memlekettik múlik týraly», «Memlekettik jastar saıasaty týraly» Zańdarǵa tolyqtyrýlar engizý josparlanǵan.
Bul baǵyttaǵy qazaqstandyq jarqyn tájirıbeniń biri – «Dom-36» art-keńistigi. «Dom-36» – Almatydaǵy kreatıvti hab jáne túrli saladaǵy talanttardyń basyn biriktiretin alań. Art-keńistik aýmaǵynda dárister, kórmeler, festıvalder, pıtchıngter jáne qaıyrymdylyq sharalary ótedi. «Dom-36» pandemııa bastalǵanǵa deıin ashylyp, Almaty ákimdigi men Syrtqy ister mınıstrliginiń qoldaýy arqasynda qazirge deıin damýyn jalǵastyryp keledi.
Jobanyń negizin qalaýshylardyń biri Dáýren Túleevtiń aıtýynsha, «Dom-36» naryqtaǵy eń mańyzdy úsh máseleni anyqtaǵan. Olar: shyǵarmashylyq sala ókilderiniń bilimi men daǵdylarynyń jetispeýshiligi, kreatıvti salada kásipkerlikti damytýǵa arnalǵan úı-jaılardyń bolmaýy jáne qarjylandyrý kózderin tabý.
«Dom-36» osy máselelerdi sheshýge baǵyttalǵan. Bıyl «QazInnovations» qoldaýymen bıznes-akseleratsııa iske qosyldy. Qarapaıym sózben aıtqanda, bul – shyǵarmashylyq ındýstrııa ókilderine arnalǵan tegin oqý baǵdarlamasy. Ony sátti aıaqtaǵandar óz jobalaryn ınvestorlarǵa usynýǵa múmkindik aldy.
«Az ýaqyt ishinde biz memleket paıdasyna 127 mln tabys ákeldik. Salany ilgeriletý maqsatynda kórshi elderdiń tájirıbesine súıenemiz. Máselen, Qyrǵyzstanda bizdiń áriptesterimiz bar. Olar 7 jyl boıy jumys istep, 10 art-keńistikti damytyp jatyr. Qyrǵyzstandyqtar kreatıvti ındýstrııalar parkin qurýǵa bastamashy boldy. Sáıkesinshe, bastapqy kezeńde salyqtan bosatyldy. Mundaı tetikter kreatıvti ındýstrııa ókilderiniń aıaqqa turýyna septigin tıgizedi», - dep atap ótti Dáýren Túleev.
Ózbekstanda kreatıvti ındýstrııa qalaı damyp keledi?
Keıingi jyldary startaptar men bıznes jobalardy qoldaý Ózbekstandaǵy reformalardyń ózegine aınaldy. El basshysy Shavkat Mırzıeev óz joldaýynda qazirgi zaman jańa shyǵarmashylyq kózqaras pen jańa ıdeıalar negizinde salalardy damytýdy talap etetinin atap ótti.
Kreatıvti ındýstrııa 16-29 jas aralyǵyndaǵylar úshin kóptegen jumys orynyn qurýǵa sep bolyp otyr. Demek, bul – 60% halqy 30 jasqa deıingi Ózbekstan úshin ekonomıkanyń eń perspektıvaly salasy.
Bul rette Ózbekstanda naqty memlekettik qoldaý sharalary qolǵa alyndy. Máselen, «Ózbekstan-2030» strategııasy aıasynda jastar saıasatyn reformalaý úshin ár óńirde bir kreatıvti park qurý kózdelgen. Olardyń alǵashqysyn taıaýda el astanasy Tashkentte ashý josparlanyp otyr. Bul týraly kreatıvti parkti qurý isine belsendi atsalysyp júrgen Ulyqbek Ismatov Kazinform tilshisine bergen suhbatynda aıtyp berdi. Ol – sapaly medıa-kontent qurýǵa arnalǵan Jobalardy basqarý ortalyǵynyń negizin qalaýshy. Osy rette Ulyqbek Ismatov óziniń kreatıvti ındýstrııadaǵy alǵashqy qadamdaryn qalaı bastaǵanyn jáne ıdeıalaryn qalaı damytqanyn aıtyp berdi.
«Stýdent kezimde men IT tehnologııalar týraly aqparattary bar ózbek tilindegi infotech.uz dep atalatyn saıtty ashtym. Ol kezde barlyq málimet orys jáne aǵylshyn tilderinde bolatyn. Men saıtty qyzyq derektermen tolyqtyra bastadym. Biraq 4 aıdan keıin bul jetkiliksiz ekenin túsinip, ýnıversıtet prorektorynyń qoldaýymen qyzmetti keńeıtip, komandaǵa 50-ge jýyq adam jınadym. Olardyń barlyǵy oqýdy bitirgennen keıin ózderiniń bolashaǵyn osy salamen baılanystyrdy», - dedi Ulyqbek Ismatov.
Artynsha kópshilik jas talantty baıqap, Ózbekstan jastar odaǵyna jumysqa shaqyrǵan. Ol bastapqyda onda jastar medıa ortalyǵy basshysynyń orynbasary, keıin jetekshisi bolyp qyzmet etti. Qazir Ulyqbek Ismatov Jobalardy basqarýdyń derbes ortalyǵyn basqarady.
«Ortalyq 14 medıa jobanyń qyzmetin úılestirip otyr. Olardyń ishinde bes túrli salanyń kreatıvti ındýstrııa mamandary óz baǵyttary boıynsha sheberlik saǵattaryn ótkizetin Modul5 jobasy bar. Modul5-tiń negizgi maqsaty – Ózbekstan jastaryna taza ózbek tilinde paıdaly aqparat berý jáne bolashaqta olardyń damýy úshin negizgi platforma jasaý. Búginge deıin jobaǵa 100-den astam spıker qatysty, olarǵa 10 myńnan astam adam jınaldy. 2020 jyly Modul5 jobasy Ózbekstan jastar forýmy aıasynda «Jyldyń úzdik bilim berý baǵdarlamasy» dep tanyldy, - deıdi spıker.
Sondaı-aq, munda Marketing Club jobasy jumys istep tur. Bul – Ózbekstandaǵy belgili sala sarapshylarynyń qatysýymen ótetin aı saıynǵy sheberlik saǵattary. Jobanyń negizgi maqsaty – jastardy jumysqa tartý, kásipkerler úshin paıdaly marketıngtik aqparat berý. Uzbekistan dızaın – klýbtyń taǵy bir bastamasy. Ol sán salasy mamandarynyń basyn qosqan eń iri dızaınerlik qoǵam. Munda azamattar jas dızaınerlerge óz keńesterin beredi. Jalpy qazirgi ýaqytta júrip jatqan 14 medıa joba 18 mıllıonnan astam adamdy qamtıdy.
«Búgingi tańda barlyq jerde ınternet bar, tek kompıýter men ıdeıa ǵana qajet. Biz kóptegen mysaldardy kórip otyrmyz. Máselen, ızraıldik startap boldy, onda 4 jigit avtopılot júıesin jasap shyǵaryp, ony 19 mlrd dollarǵa satqan. Bizde de oıy ushqyr jastar kóp, olarǵa tek baǵyt bersek bolǵany», - dep toqtaldy Ulyqbek Ismatov.
Onyń aıtýynsha, bul salanyń ınfraqurylymyn damyta túsý oryndy. Atap aıtqanda, kreatıvti ındýstrııa ónimderin jasaıtyndar men oǵan tapsyrys berýshilerdi baılanystyrý úshin arnaıy júıe qajet.
«Mundaı júıeniń biri – kreatıvti hab. Qazir Jobalardy basqarý ortalyǵy bastamalardy qaıta ózektendirip, kreatıvti park qurýǵa áreket jasap jatyr. Ony Jastar isi jónindegi agenttik basqarady. Bul – eldiń ár aımaǵynda qurylatyn habtardyń pılottyq nusqasy bolmaq. Ol resmı túrde áli ashylǵan joq, degenmen jumys jalǵasyp jatyr», - dep atap ótti spıker.
Kelesi jyly Ózbekstanda kreatıvti ekonomıka boıynsha IV dúnıejúzilik konferentsııa ótedi. Sharaǵa qatysýshylar kópshilikti kreatıvti ındýstrııa salasy týraly aqparatpen qamtý, jahandyq yntymaqtastyqty kúsheıtý máselelerin talqylamaq.
Astanadaǵy Túrki memleketteri uıymynyń sammıti aıasynda Ózbekstan prezıdenti Shavkat Mırzıeev bastamashyl jastardy qoldaý jáne yntalandyrý úshin túrki áleminiń kreatıvti jastar ortalyǵyn ashýdy usynǵan bolatyn.
«Bul áýeli túrli elderden kelgen jastardyń qarym-qatynas jasaýy, yntymaqtastyq ornatýy úshin qajet. Osyndaı jahandyq is-sharalardy ótkizý – memleket tarapynan bolyp jatqan qoldaýdyń nátıjesi. Ár jańa qadam – táýekel. Sondyqtan memleket osyndaı baǵyttaǵy istermen aınalysý paıdaly ekenin kórsetýi tıis», - dep túıindedi Ulyqbek Ismatov.
Jyl saıyn kreatıvti ındýstrııa qazirgi qoǵamnyń túrli salalaryna tereń ene túseri anyq. Tıisinshe, memleket ony ulttyq ekonomıkanyń ósýine eleýli áser etken jańa faktor retinde qarastyra bastaıdy.
