Álemdik BAQ-taǵy Qazaqstan: Moldova elshiligi, kólik dálizderi jáne Kaspııdegi másele
ASTANA. KAZINFORM – Shildeniń alǵashqy aptasynda alys-jaqyn elderdiń buqaralyq aqparat quraldary Qazaqstan jóninde birneshe materıal jarııalady. Solardyń arasynan Qazaqstanda Moldova elshiliginiń ashylýy, elimizdiń kólik dálizderin damytýǵa kúsh salyp otyrǵany kózge ushyrasty. Budan bólek, Kaspııdegi sý deńgeıiniń tómendeýi men Ortalyq Azııa elderiniń sırek kezdesetin janýarlardy qorǵaý bastamasy da sóz bolypty. Tolyǵyraq Kazinform tilshisiniń sholýynan oqyńyz.
Anadolu: Moldova Qazaqstanda elshiligin ashty
Qazaqstannyń Syrtqy ister mınıstri Murat Nurtileý men Moldova Syrtqy ister mınıstri Mıhaı Popshoı elshiliktiń ashylý rásimine qatysqan. Aqparatty túrkııalyq Anadolu agenttigi jazdy.
Mınıstrlikte ótken kezdesý barysynda Nurtileý men Popshoı Qazaqstan men Moldova arasyndaǵy qarym-qatynasty talqylady. Taraptar dostyq pen ózara tıimdi yntymaqtastyqqa negizdelgen ekijaqty áriptestikti tereńdetýge, sondaı-aq aýyl sharýashylyǵy, kólik, ónerkásip, tsıfrlandyrý, mádenı jáne gýmanıtarlyq salalardaǵy múmkindikterdi birlese ıgerýge ýaǵdalasqan.
Keıin mınıstrler Astanadaǵy Moldova Elshiliginiń ashylý saltanatyna arnaıy qatysty. Qazaqstan Syrtqy ister mınıstri Murat Nurtileý Kıshınevtiń Qazaqstanda elshilik ashý týraly sheshimin tarıhı qadam dep atap, bul eki el arasyndaǵy qarym-qatynasty nyǵaıtýǵa baǵyttalǵan ózara umtylysty aıǵaqtaıtynyn jetkizdi.
Trend: Qazaqstan Eýrazııadaǵy kólik dálizderin damytý isin jandandyrýda
«3-4 shilde kúnderi Ázerbaıjannyń Hankendi qalasynda Ekonomıkalyq yntymaqtastyq uıymynyń (EYU) XVII sammıti ótedi. Bul jıynǵa jalpy halqy 500 mıllıonnan asatyn on eldiń ókilderi jınaldy. Bıyl uıymǵa tóraǵalyq etý mártebesi Qazaqstanǵa berilgen. Bul – jaı ǵana formaldyq emes, Eýrazııa keńistigindegi ekonomıkalyq baılanystardy nyǵaıtý jolynda eldiń belsendi ári naqty strategııasyn kórsetetin mańyzdy qadam»... Osylaı bastalǵan maqalany ázerbaıjandyq Trend usyndy.
Qazaqstan 1992 jyldan beri EYU-nyń múshesi bolyp keledi jáne uıymnyń ınstıtýtsıonaldyq damýyna aıtarlyqtaı úles qosty. Aldymen kólik ınfraqurylymyn damytý jaıynda aıtý kerek. Qazaqstan Transkaspıı baǵytyn jáne «Soltústik – Ońtústik» dálizin belsendi túrde ilgeriletip otyr.
El Úkimeti Ázerbaıjan, Túrkııa, Iran jáne basqa da seriktestermen birlesip, tar tustardy joıý jáne joldardyń ótkizý qabiletin arttyrý boıynsha is-qımyl josparlaryn qabyldap jatyr. 2027 jylǵa deıin Transkaspıı halyqaralyq kólik baǵdary boıynsha tranzıt kólemin 4,5 mıllıon tonnadan 10 mıllıon tonnaǵa deıin arttyrý josparlanǵan.
Aqtaý men Quryq porttaryn jańǵyrtý aıaqtalyp keledi, tsıfrlyq kedendik sheshimder engizilip, tranzıttik saýda úshin biryńǵaı keńistik qurylyp jatyr.
Sonymen qatar, Qazaqstan ekonomıkalyq ıntegratsııany tereńdetý baǵytynda da belsendi jumys istedi. El EYU Kólik keńesin qurýǵa qatysyp, saýda úderisterin tsıfrlandyrý jáne transshekaralyq óndiristik tizbekterdi damytý bastamalaryn kóterip otyr. Munyń bári óńirlik saýdany jandandyrý men kedergilerdi azaıtýǵa baǵyttalǵan.
2024 jyldyń qorytyndysy boıynsha, Qazaqstannyń eksporty 81,6 mıllıard dollardy, al syrtqy saýda aınalymy 141,4 mıllıard dollardy qurady. Ásirese azyq-túlik eksporty 2,8 mıllıard dollarǵa jetip, Qazaqstannyń kórshi elder men Taıaý Shyǵys memleketteri úshin azyq-túlik qaýipsizdiginiń kepili retindegi rólin aıqyndaı tústi. Túrkııa, Ózbekstan jáne Qyrǵyzstan, ıaǵnı, EYU músheleri – Qazaqstannyń negizgi saýda seriktesteri qatarynda. Bul uıymnyń ekonomıkalyq ártaraptandyrý platformasy retindegi mańyzyn arttyra túsedi.
Ekonomıkamen qatar Qazaqstan ornyqty damýǵa da erekshe kóńil bólip otyr. Shaulder SPP kún elektr stantsııasynyń qurylysy, Ázerbaıjan jáne Ózbekstanmen birlesip júzege asyrylyp jatqan «jasyl energetıkalyq dáliz» jobasy, sý ınfraqurylymyn jaqsartý boıynsha bastamalar – aldaǵy sammıttiń klımattyq kún tártibine saı keledi jáne óńirdiń uzaqmerzimdi ekologııalyq turaqtylyǵyna úles qosýda.
Basylym osylaısha Qazaqstannyń óńirlik yntymaqtastyqtyń jańa arhıtektýrasyn qalyptastyryp jatqanyn jazǵan. Usynylǵan bastamalar ekonomıkalyq ósimge, ózara baılanystardy nyǵaıtýǵa jáne ornyqty damý maqsattaryna jetýge serpin bermek.
Oxu: Kaspıı teńizi tez tartylyp bara ma?
Bir sózben aıtqanda Kaspıı teńiziniń planetadaǵy eń úlken sý qoımasy ekeni ras. Degenmen keıingi jyldary sýy tartylyp, alańdatyp otyr. Ǵalymdardyń málimetinshe, keıingi onjyldyqtarda teńiz júzdegen myń sharshy kılometr akvatorııasyn joǵaltqan. Bul úrdis qazir de báseńdemeı tur. Osyǵan oraı ázerbaıjandyq Oxu teńizge qatysty zertteýin jarııalady.
Ózgeristerdi jergilikti turǵyndar da, balyqshylar jáne ǵaryshtan baqylaýshylar da aıqyn kórip otyr. NASA jáne Eýropalyq ǵarysh agenttiginiń spýtnıktik sýretteri sýdyń deńgeıiniń kúrt tómendegenin, ásirese teńizdiń soltústik jáne shyǵys bólikterin erekshe kórsetken. Qazaqstan men Túrikmenstan turǵyndary buryn sý bolyp jatqan jerde qazir qurǵaq teńizdiń túbi qalǵanyn habarlap otyr.
Sarapshylar Kaspıı teńiziniń sheginýiniń negizgi sebebi retinde klımattyń ózgerýin ataıdy. Bul óńirde temperatýra kóterilip, Kavkaz taýlarynda qar jaýý azaıdy. Sonyń áserinen ózenderge, ásirese Kaspııge sý ákeletin Edil ózeniniń sý mólsheri tómendegen. Tereńdigi onsyz da az soltústik basseınde býlaný qarqyny kúrt artty.
2020 jyly Communications Earth & Environment jýrnalynda jarııalanǵan zertteý boıynsha, ǵasyrdyń sońyna deıin Kaspıı teńiziniń deńgeıi taǵy 9-18 metrge tómendeýi múmkin. Bul teńiz túbiniń keń aýmaqtaryn ashyp, qala jaǵalaýlaryn sýsyz qaldyrady.
Gollandııalyq geograf, doktor Frank Vesselıng: «Kaspıı teńiziniń deńgeıi ózenniń sý aǵyny men býlanýyna táýeldi bolǵandyqtan, klımattyq ózgeristerge óte sezimtal. Biz baıaý qozǵalyp jatqan klımattyq daǵdarysty kórip otyrmyz», – deıdi.
Klımattyq faktorlardan bólek, adamnyń is-áreketi teńizdiń kólemin qysqartýda jyldamdyq qosyp otyr. Kólikter, sýarmaly júıeler men Volga ózeninen sý alý kóleminiń azaıýy teńizge sý kelýin edáýir tómendetti. Reseı, Iran, Qazaqstan, Ázerbaıjan jáne Túrikmenstan sııaqty elderdegi óndiristik jáne aýylsharýashylyq sýǵa suranys ósti. Zańsyz sý alý men durys rettelmegen sýarý da máseleni ýshyqtyra túsken.
Ekologtar teńizdiń azaıýyn báseńdetýge baǵyttalǵan áreketter sátti bolmaı qalýy múmkin ekenin eskertedi. Teńiz shegingen saıyn tirshilik ortasy qurǵap, balyq qory azaıady, qustardyń mıgratsııalyq joldary buzylady.
Teńizdiń tartylýy Qazaqstan men Ázerbaıjan jaǵalaýlarynyń munaı-gaz ınfraqurylymyna qaýip tóndirip otyr. Porttar sý deńgeıiniń tómendeýimen baılanysty logıstıkalyq qıyndyqtarǵa tap boldy. Kemeler alystaǵan sýlarǵa jetýde qıyndyq kórgen.
Adam densaýlyǵyna qatysty alańdaýshylyq ta artyp keledi. Ashylǵan teńiz túbi ýytty shań shyǵaryp, aýany lastaıdy. ıAǵnı Aral teńizi apatyna uqsas jaǵdaı bolýy múmkin.
Qazir óńirlik yntymaqtastyq daǵdarysty basqarýda óte mańyzdy. Sarapshylar sý alýdy shekteý, sýarmaly júıelerdi jańǵyrtý jáne klımattyq ózgeristerge tózimdi ınfraqurylymdy damytý qajettigin usynǵan. Bes kaspıılik memleket buryn kelisimderge kelgenimen, olardyń oryndalýy álsiz bolyp otyr. Halyqaralyq uıymdar monıtorıngti jetildirý men ornyqty basqarýdy jaqsartýdy talap etken.
Hovar: Qazaqstan, Tájikstan jáne Qyrǵyzstan alty sırek kezdesetin sútqorektiler túrin saqtap qalýǵa nıetti
Byltyrǵy 30 maýsymda Dýshanbe qalasynda «Ortalyq Azııadaǵy sútqorektilerdiń klımat ózgeristerine beıimdelýi» jobasynyń ekinshi ulttyq keńes berý otyrysy halyqaralyq sarapshylar qatysýymen ótken edi. Buǵan qazaqstandyq mamandar da qatysqan bolatyn. Sonyń nátıjesinde qabyldanǵan sheshimder týraly Tájikstannyń Hovar agenttigi habarlaǵan.
Eldegi Qorshaǵan ortany qorǵaý komıteti Tájikstan úkimetiniń tabıǵı aýmaqtar men bıologııalyq alýantúrlilikti qorǵaý salasyndaǵy ekologııalyq saıasatyn iske asyryp jatyr.
2022 jyldan bastap Tájikstan, Qazaqstan jáne Qyrǵyzstan elderinde júzege asyrylyp jatqan bul joba Tájikstannyń ekojúıelerine klımat ózgeristeriniń áserin zertteýge, sútqorektilerdiń beıimdelýine jáne jabaıy tabıǵat pen jergilikti qaýymdastyqtar arasyndaǵy qaqtyǵystardy azaıtýǵa baǵyttalǵan.
Atalǵan úsh el jobanyń maqsaty boıynsha arqar, buhar maraly, barys, taý eshkisi, syrly eshki men qońyr aıý sııaqty alty sırek kezdesetin sútqorektiler túrin saqtaýǵa umtylyp keledi.