Álemdegi beıbitshilikti qamtamasyz etýde Qazaq eliniń róli joǵary - Túrkııa Elshisi Nevzat Ýıanyk
Sonaý 1992 jyldyń naýryz aıynda baýyrlas elderdiń arasynda dıplomatııalyq qarym-qatynas ornap, nyq bekigeni de esimizde. Búginde eki eldiń arasyndaǵy barlyq saladaǵy qarym-qatynas kún saıyn artýda. «QazAqparat» HAA tilshisine arnaıy suhbat bergen Túrkııanyń Qazaqstandaǵy Tótenshe jáne Ókiletti Elshisi Nevzat Ýıanyk ta osyny aıtady.
- Elshi myrza, qaýyrt ýaqytyńyzdy bólip, suhbat berýge keliskenińiz úshin rahmet. Alǵashqy suraǵym, qazaq-túrik arasyndaǵy dıplomatııalyq qarym-qatynastyń ornaǵanyna da 25 jyldan astam ýaqyt ótti. Osy aralyqtaǵy eki eldiń saıasattan bastap, ekonomıka, saýda-sattyq, mádenıet salalaryndaǵy baılanystaryna qandaı baǵa berer edińiz?
- Eń aldymen, «QazAqparat» Halyqaralyq aqparat agenttigine suhbat berý múmkinshiligin usynǵany úshin shynaıy rızashylyǵymdy bildiremin. Túrkııa men Qazaqstan tarıhı-mádenı túp tamyry bir baýyrlas halyqtar sanalady. 1991 jyldyń 16 jeltoqsanynda Qazaqstannyń táýelsizdigin eń birinshi bolyp moıyndaǵanyn Túrkııa jurty maqtan etedi. Ózińiz de atap ótkendeı, aǵymdaǵy jyly elderimiz arasyndaǵy dıplomatııalyq qarym-qatynastyń 25 jyldyq mereıtoıyn atap ótýdemiz. Qazaqstan táýelsizdiginiń alǵashqy kúninen bastap eki eldiń arasyndaǵy barlyq saladaǵy baılanystar qarqyndy damyp, tereńdeı tústi.
Eki eldiń Memleket basshylarynyń erik-jigeriniń arqasynda baılanystarymyz strategııalyq seriktestik deńgeıine deıin kóterildi. Atap aıtar bolsaq, 2009 jyly eki eldiń Prezıdentteri Strategııalyq yntymaqtastyq týraly qujatty rásimdedi jáne osy shartqa sáıkes joǵary deńgeıdegi strategııalyq yntymaqtastyq jónindegi keńes quryldy. Osy ýaqytqa deıin bul keńestiń eki otyrysy ótken bolatyn, sońǵy otyrys 2015 jyldyń sáýir aıynda uıymdastyryldy. Qazirgi ýaqytta úshinshi otyrysqa daıyndyq jumystary júrgizilip jatyr.
Búgingi kúni Qazaqstan Ortalyq Azııadaǵy bizdiń eń basty strategııalyq seriktesimizdiń biri. Buǵan qosa, eki memlekettiń arasyndaǵy saıası baılanystar óte joǵary deńgeıde ekendigin atap ótkim keledi. Onyń dáleli Qazaqstan men Túrkııa kóshbasshylarynyń jıi kezdesýi. Jalpy, bizdiń tek saıası ǵana emes, sonymen birge ekonomıkalyq, mádenı-gýmanıtarlyq, bilim-ǵylym salalaryndaǵy baılanystarymyz joǵary damýǵa qol jetkizdi. Óńirlik jáne halyqaralyq deńgeıdegi saıası baılanystarymyz, qarym-qatynasymyz da óte joǵary. Búginde táýelsiz Qazaq memleketiniń negizin qalaýshy Nursultan Ábishuly Nazarbaev búkil túrik halqynyń aldynda zor bedelge ıe. Biz ol kisini «Túrki halqynyń aqsaqaly» dep bilemiz.
Osy rette bizderdiń, jalpy túrki áleminde yntymaqtastyqty odan ári damytý maqsatyndaǵy kópjaqty bastamalarymyz da barshylyq. Túrkitildes elderdiń keńesi jumys isteıdi. Onyń hatshylyǵy Ystanbulda qonystanǵan. Al Túrkitildes memleketterdiń Parlamenttik Assambleıasynyń bas keńesi Bakýde ornalasqan. Munan bólek, TÚRKSOI bar. Al Astanada Halyqaralyq Túrki akademııasy jumys istep tur.
- Qazaq-túrik elderi arasyndaǵy ekonomıkalyq ahýal jaıynda ne aıtar edińiz?
-Túrkııa men Qazaqstannyń saýda-ekonomıkalyq baılanystaryna toqtalar bolsam, bul salada da oń nátıjelerge qol jetkizip otyrmyz. Aıta keterligi, eki eldiń arasyndaǵy ekonomıkalyq yntymaqtastyq jónindegi úkimetaralyq komıssııa jumys isteıdi. Atalǵan keńestiń kezekti otyrysy 8-9 tamyz kúnderi elordada ótedi dep mejelengen. Oǵan daıyndyq jumystary júrgizilip jatyr. Komıssııa otyrysynyń Qazaqstannyń maqtanyshy Astana qalasynda, «EKSPO-2017» halyqaralyq mamandandyrylǵan kórmesi aıasynda ótetindigi de qýantarlyq jaıt.
Komıssııa otyrysy aıasynda eki eldiń atqarýshy organdarynyń jáne bıznes ókilderiniń qatysýymen iskerlik otyrys ta uıymdastyrylady. 10 tamyz kúni EKSPO-daǵy Túrkııanyń ulttyq kúni ótedi. Onyń aıasynda elimizdiń bolashaq energııasy salasyndaǵy barlyq jumystary kórsetilip, mádenı is-sharalar da ótedi. Osynaý sharalarǵa qazaqstandyq BAQ, onyń ishinde «QazAqparat» halyqaralyq aqparat agenttigi de aqparattyq qoldaý kórsetedi dep úmit artamyz. Jalpy, qazirgi zamanǵy Qazaqstannyń qalaı damyp kele jatqandyǵyn, túrli saladaǵy jetistikterin, qandaı saıası, ekonomıkalyq, mádenı ózgerister oryn alyp otyrǵandyǵyn maqtan tutamyz.
- Qazaqstan búginde tek Ortalyq Azııada ǵana emes, álemdik deńgeıdegi bitimger el retinde tanymaldyqqa ıe boldy desek artyq aıtqandyq emes. Osy rette baýyrlas túrki halyqtarynyń atynan Qazaq eliniń halyqaralyq deńgeıdegi bastamalaryna berer baǵańyz qandaı bolmaq?
- Egemendiktiń alǵashqy kúnderinen-aq Qazaqstan óńirlik, halyqaralyq kez kelgen janjaldy beıbit jolmen, dıalog arqyly sheshý qajet degen saıasatty ustanyp kele jatyr. Qazaqstan dıplomatııasyna 25 jyl mereıtoılyq data qarsańynda elderińiz Birikken Ulttar Uıymy Qaýipsizdik Keńesiniń turaqty emes múshesi bolyp saılandy. Demek, bul kórsetkish te álemdegi beıbitshilikti qamtamasyz etýdegi Qazaq eliniń róli joǵary ekendigin kórsetedi. Buǵan qosa, Qazaqstannyń Sırııa janjalyn retteý úshin óz alańyn usynyp otyrǵandyǵyn qoldaımyz. Taıaýda ǵana BUU-nyń qoldaýyna ıe bolyp otyrǵan Astana kelissózderiniń 5-shi kezeńi tabysty ótti dep aıta alamyn. Bul kezdesýler Sırııa boıynsha BUU-nyń Jenevada ótkizetin protsesiniń tolyqtyrýshy elementi bolyp tabylady.
6 shilde kúni asa mártebeli Nursultan Ábishulynyń týǵan kúni men Astana qalasynyń kúni ótti. Osy sátti paıdalana otyryp, qurmetti Prezıdent myrzany týǵan kúnimen jáne barsha qazaqstandyqtardy Astana kúnimen quttyqtaǵym keledi. Jalpy, barlyǵymyz da búgingi kúni sáýleti men kelbeti kelisken Astana qalasy Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń tól týyndysy ekendigin bilemiz. Saryarqa tórinde boı kótergen zamanaýı sulý shahar búginde táýelsiz Qazaqstannyń damýynyń, jańǵyrýynyń nyshanyna aınalyp otyr.
Qazaqstan Prezıdenti, jalpy qazaq halqy túrik eline tek qýanyshty kúnderde ǵana emes, basyna qıyn-qystaý kún týǵan kezderde de qoldaý kórsetip keledi. Mundaı ózara kómek aldaǵy ýaqytta da jalǵasyn tabatyndyǵyna senimim mol. Esterińizde bolsa, 2016 jyldyń 15 shildesinde Fetýllah Gýllenniń terrorıstik uıymy (FETÖ) Túrkııada memlekettik tóńkeris jasaýǵa umtylǵan bolatyn. Sol bir zulmat sátter bastalǵan sátten-aq Qazaqstan alǵashqy memleketterdiń biri bolyp bizge qoldaý kórsetti. Túrik halqy Qazaqstan Prezıdenti Nursultan Nazarbaevtyń elimizde memlekettik tóńkeris jasaýǵa umytylys oryn alǵannan keıin eń birinshi bolyp kelip, qoldaý kórsetkinin esh ýaqytta umytpaıdy. Nursultan Ábishuly dál osy qadam arqyly túrki halqynyń zor qurmetine ıe boldy.
- Joǵaryda eki eldiń arasyndaǵy úkimetaralyq keńestiń taıaý aralyqta ótetindigin aıtyp qaldyńyz. Onyń nátıjesi qandaı bolmaq?
- Úkimetaralyq komıssııa otyrysynyń qorytyndysynda ekijaqty birqatar qujatqa qol qoıý kózdelgen. Munan bólek, atalǵan otyrys aıasynda eki eldiń arasyndaǵy yntymaqtastyqty jaqsarta túsý, ınvestıtsııalyq baılanystardy jandandyrý, eki eldiń ekonomıkasyna ózara ınvestıtsııa tartý máseleleri qarastyrylady dep kútilýde. Bul máselelerdiń barlyǵyn otyrys aıasynda qol qoıý úshin biz qazirgi ýaqytta talqylaýdamyz.
Eki eldiń arasyndaǵy taýar aınalymyna qatysty derektermen bóliser bolsam, taıaýdaǵy álemdik qarjy daǵdarysy álemniń kóptegen elderi sııaqty bizdiń elderimizdiń ekonomıkalyq baılanystaryna óz salqynyn tıgizdi. Degenmen, 2016 jyldyń qorytyndysy arqyly eki eldiń arasyndaǵy saýda-ekonomıkalyq baılanystarda ilgerileýshilik bolǵandyǵyn baıqaýǵa bolady. Máselen, ótken jyly eki eldiń arasyndaǵy taýar aınalymy 2,5 mlrd. dollardy qurady. Aldaǵy maqsat bul kórsetkishterdi arttyra túsý bolyp otyr.
Jalpy energetıka salasyn almaıtyn bolsaq, onda Túrkııa Qazaqstan ekonomıkasyna eń mol ınvestıtsııa quıǵan elderdiń qatarynan kórinedi. Túrkııanyń Qazaq eline salǵan tikeleı ınvestıtsııasynyń kólemi 2 mlrd. dollardan asyp jyǵylady. Qazaqstan táýelsizdiginiń alǵashqy jyldarynan bastap túrik kompanııalary Qazaqstanda jumys isteýde. 25 jyldyń ishinde olar quny 21 mlrd. dollardy quraıtyn 475 jobany aıaqtady.
Aldaǵy ýaqytta eki eldiń arasynda aýyr jáne jeńil ónerkásip, shaǵyn jáne orta bıznes kásiporyndaryn, týrızm men qyzmet kórsetý salalaryn damytý qajet dep esepteımiz. Jalpy eki el bir-birine ózara ınvestıtsııa quıyp qana qoımaı, qazaq-túrik birlesken kásiporyndaryn qurý arqyly úshinshi elderdiń naryqtaryna shyǵýǵa da múmkinshilikteri zor.
Osy turǵydan alǵanda Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń el ekonomıkasyn odan ary damytýǵa baǵyttalǵan «Nurly jol» baǵdarlamasyn tolyqtaı qoldaımyz. Osy baǵytta, Batys pen Shyǵys arasyndaǵy saýda-sattyqty damytýǵa baǵyttalǵan Qytaıdyń «Jibek joly» baǵdarlamasyna da nazar aýdaryp otyrmyz. Bul joba Batys pen Shyǵystyń toǵyz jol torabyna ornalasqan Qazaq eli úshin bereri mol. Osy rette biz Ortalyq kólik dálizi dep ataıtyn Kaspıı teńizi arqyly ótetin jol joǵaryda aıtqan Batys pen Shyǵystyń arasyndaǵy saýda-ekonomıkalyq baılanystardy jandandyra túseri sózsiz. Al dál osy dáliz boıynda geografııalyq turǵyda óte qolaıly ornalasqan qazaq-túrik elderiniń múmkinshiligi óte zor dep oılaımyn. ıAǵnı, dál osy baǵytta da eki eldiń arasynda birlesken jobalardy júzege asyruǵa bolar edi.
- Elshi myrza, qazaq-túrik arasyndaǵy týrızm salasyn damytý qajet dep aıtyp jatyrsyz. Alaıda osydan eki-úsh kún buryn Antalııaǵa barǵan qazaqstandyq týrıster «Elıt Klass» týrıstik fırmasynyń bankrot bolýyna baılanysty qonaqúıge ornalasa almaı, bosaǵada kútýine týra keldi. Osy rette Túrkııaǵa týrıstik saparmen baratyn qazaqstandyqtarǵa qandaı keńes berer edińiz?
- Jalpy týrızm salasynda túrkııalyq ta, qazaqstandyq ta jáne basqa da elderdiń týrıstik operatorlary óte kóp. Bul saladaǵy jumystardyń aýqymy óte keń. Árıne, eshkim de kúni keshe oryn alǵan jaǵdaıǵa tap bolǵysy kelmeıtini anyq. Biz óz tarabymyzdan munyń qalaı oryn alǵandyǵyn anyqtaýǵa tyrysýdamyz. Qazirgi ýaqytta bul máselege qatysty naqty aqparat joq. Degenmen, bizdiń bilýimizshe, Qazaqstannyń Ankaradaǵy Elshiligi men Antalııadaǵy konsýldyǵy tyǵyz jumys istep, otandastaryna kómek qolyn sozdy. Al elimizge saparlaǵysy keletin Qazaqstan azamattaryna aıtarym, Túrkııa - saıahatshylar úshin barynsha qaýipsiz memleket. Jyl saıyn Túrkııaǵa álemniń túpkir-túpkirinen 30 mıllıonǵa jýyq saıahatshy keledi. Jyl saıyn demalys úshin Túrkııany tańdaıtyn qazaqstandyqtardyń qatary artyp kele jatqandyǵy qýantady.
Árıne, saparlaýǵa shyǵar aldynda senimdi, bedeldi, uzaq ýaqyt boıy týrıstik salada jumys isteıtin operatordy tańdaý kerek. Siz aıtyp otyrǵan máseleni Túrkııanyń ókiletti organdary tyńǵylyqty zerdelep, odan keıin aldaǵy ýaqytta mundaı jaıt qaıta qaıtalanbas úshin túbegeıli shara qabyldaıtyn bolady.
- Ýaqyt bólip, suhbat bergenińiz úshin rızashylyǵymyzdy bildiremiz!
