Álemdegi ýran qory qansha jylǵa jetedi
ASTANA. KAZINFORM – Ótken aıda Halyqaralyq atom energııasy jónindegi agenttik «Qyzyl kitap» baıandamasyn jarııalady. Sarapshylar qorytyndylaı kele, jer betinde buǵan deıin anyqtalǵan ýran qorlary 2080 jylǵa qaraı sarqylatynyn eskertken. Osylaısha, munaı dáýirimen qatar, ýran kezeńi de kópke uzamaıtyndaı kórindi. Kazinform-nyń analıtıkalyq sholýshysy osy boljamǵa zer salyp, álemdegi ýran qory qanshaǵa jetetinin sarapshylardan surady.
MAGATE boljamynda ne jazylǵan?
Financial Times jazǵandaı, álemde ıadrolyq energetıkaǵa qyzyǵýshylyq 1970-jyldardaǵy munaı daǵdarysy kezeńindegideı óte joǵary bolýda. 2020 jyldan beri ıadrolyq energetıkaǵa salynǵan jyl saıynǵy ınvestıtsııa shamamen 50 paıyzǵa artyp otyrǵan. Al 2050 jylǵa qaraı ıadrolyq qýat 130 paıyzǵa kúsheıedi. Osy qarqyn saqtalar bolsa, 2080 jylǵa qaraı álemde qazirge deıin anyqtalǵan ýran qorlarynyń bári sarqylady.
Al ázirge jahanda qansha qor bar? MAGATE esebinde 2023 jyly álemde shamamen 8 mln tonna ýran qory anyqtalǵany jazylǵan. Agenttik málimeti boıynsha, jer júzinde ýran qory eń kóp el kóshin Aýstralııa bastap tur – 1,7 mln tonna qory bar. Ekinshi orynda, Qazaqstan (900 myń tonna), al úshinshi Kanada (600 myń tonna). Negizi kanadalyq ýrannyń sapasy joǵary sanalady. Budan keıingi oryndarda – Reseı (500 myń tonna), Afrıkadaǵy eń iri ýran óndirýshi el Namıbııa (450 myń tonna) jáne Ózbekstan (200 myń tonna). Bul aqparat tehnologııamen óndirýge bolatyn ýran kólemine ǵana qatysty ekenin de aıta keteıik.
Álem naryǵynda qazir eń úlken tutynýshy Amerıka, baıytylǵan ýrannyń 60 paıyzyn alyp otyr. Budan keıin Qytaı, Reseı, Frantsııa. Sońǵy atalǵany ótken ǵasyrdan beri energııany ýrannan alý tájirıbesin tolyqqandy engizýge taıaý. Mysaly, Frantsııa shamamen elektr energııasynyń 80 paıyzyn ýrannan alyp otyr.
AQSh, Ulybrıtanııa jáne Ońtústik Koreıa ıadrolyq energetıkasyn 2050 jylǵa qaraı edáýir arttyrýdy kózdep otyr. Buǵan qosa, Microsoft, Amazon sekildi alpaýyt kompanııalar da ıadrolyq energetıkaǵa ınvestıtsııa quıýda. Olar ozyq tehnologııaǵa, qýatty málimet qory ortalyqtaryna, jasandy ıntellekt júıelerine basa nazar aýdarǵan.
Sala ókilderi batystyń energetıka kompanııalary suranys artýyna baılanysty ýran tapshylyǵy týyndaı ma dep qaýiptenedi. Bul tusta qazir ýran boıynsha álemdik naryqtyń 43 paıyzyn Qazaqstan alyp otyrǵanyn aıta keteıik. Keıingi jyldary Qazaqstan ýrandy Reseı men Qytaıǵa kóbirek, al AQSh pen Eýropaǵa azyraq sata bastady. 2022 jyly Qazaqstan óndirgen ýran kólemi Kanada, Namıbııa, Aýstralııa jáne Ózbekstan sekildi tórt el óndirgen ónimnen de asyp tústi.
Qazaqstan 2024 jyly ýran óndirisin taǵy 10 paıyzǵa ósirgen. 2023 jyly bul kórsetkish 21 112 tonna bolsa, 2024 jyly elimizde 23 270 tonna ýran óndirildi. Alaıda byltyr satylǵan ýran kólemi 8%-ǵa azaıyp, 16,6 myń tonnany qurapty. Osylaısha, «Qazatomónerkásip» ulttyq atom kompanııasynyń 2024 jylǵy taza paıdasy eki ese ósip, 1,13 trln teńgege jetti. Byltyr kompanııa óndirgen ýrannyń 1 fýnty (0,45 keli) naryqta orta eseppen 55 dollardan satylǵan.
Adamzatqa ýran munaıdan da mańyzdy
Jer betinde kez kelgen resýrs shekteýli ekeni anyq. Munaı, sý, gaz, sol sekildi ýran da shekteýli. Sondyqtan adamzat balamaly energııa kózi atalatyn jel jáne kún kózderin taýsylmaıtyn resýrs retinde qarastyrady. Energetıka salasynyń sarapshysy Abzal Narymbetovtiń paıymdaýynsha, 2080 jylǵa deıin taǵy da kóptegen ýran qorlary anyqtalýy múmkin, potentsıaldy ken oryndary bar. ıAǵnı, aldaǵy ýaqytta bul boljamdy ýaqyt sozyla beredi.
– Ótken ǵasyrda ómir súrgen amerıkalyq geofızık Merıon Kıng Habbert «1978 jyly munaı taýsylady» dep aıtqan. Qarańyz, odan beri jarty ǵasyr ótti, Soltústik teńizde munaı tabyldy, jańa tehnologııa arqasynda taqtatas munaıy shyqty. Munda ózekti bir dúnıe – kez kelgen nárse shegine (eń bıik núktesine – red.) jetkende qaıta quldyraıdy dep aıtyp jatamyz. Biraq osyny ustap turǵan – jańa tehnologııa. Innovatsııanyń kelýi, jańa tásilderdiń oılap tabylýy qorlardy toltyrdy. Qazir munaı shegine 2040 jyly jetedi degen boljamdar bar. Kezinde «munaı shegine 2019-2020 jyly jetedi» degen sarapshylar boljamyn keri qaıtaryp aldy, – deıdi maman.
Sarapshynyń sózinshe, qorlardyń tolyǵyp otyrýyna bir jaǵynan baǵanyń áseri bar. Munaı keı kezde aýytqyǵanymen, negizgi baǵasyn ustap tur. 2000-jyldary ýran baǵasy quldyraǵan, qazir ol da qaıta kóterilýde. Sondyqtan bul kezeńder, boljamdar bári aýmaly tsıkl ekenin eskergen jón.
MAGATE «Qazaqstanda 900 myń tonna ýran qory bar» degenimen, Abzal Narymbetov Qazaqstannyń ýran óndirisine qatysty kompanııalarynyń esebin biriktire otyryp, sál ózge aqparattar shyqqanyn kórsetti. Sarapshy kompanııalar esebin qosqanda elde 567 myń tonna ýran qory baryn, onyń 53 paıyzy (301 myń tonna) «Qazatomónerkásipke» tıesili ekenin aıtty. Al 25 paıyzyna (141 myń tonna) reseılik «Rosatom» ıelik etip otyr. Qalǵanyn kanadalyq, qytaılyq, frantsııalyq jáne japonııalyq kompanııalar ıemdengen.
– Degenmen kompanııalardyń anyqtalǵan qordan bólek, potentsıaldy resýrstary bar. Bul jaǵynan da «Qazatomónerkásip» kósh bastap tur, 509 myń tonna resýrsy bar. «Rosatomnyń» múmkindigi 193 myń tonnaǵa baǵalanǵan. Joǵaryda atalǵan 4 eldiń kompanııasynyń resýrsy birikkende 148 myń tonna bolady.
Qazir álemde qorlardyń azaıyp jatqany shynymen baıqalady. Bul aldaǵy ýaqytta talqylaıtyn másele. Osydan 10 jyl buryn «Qazatomónerkásip» bir qatelik jibergenin de aıtqan jón: ýrandy naryqqa kóp shyǵaramyn dep baǵasyn túsirip aldy. Ózge elder osyny eskerip, baǵanyń óskenin kútip, potentsıaldy qorlaryn saqtap otyrǵan bolýy múmkin, – dedi sarapshy.
Qazir jasandy ıntellekt, aqparatpen jumys isteý úshin alpaýyt kompanııalarǵa sózsiz energııa kerek. Sondyqtan eksperıment retinde modýldik reaktorlar synalyp jatyr. Biraq barlyǵy keleshektiń jobalary. Bunyń bári energııa bolmasa túgel adamzattyń damýy toqtap qalatynyn kórsetedi.
– Adamzatqa ýran munaıdan da mańyzdy. Nege? Munaı tikeleı energııa óndirýge baǵyttalmaıdy, kóbine janarmaıǵa aınalady. Ol joq bolsa ornyn gaz basa alady. Al ýran energııa kózi bolǵandyqtan, adamzat keleshegi oǵan muqtaj, – dep qorytyndylady Abzal Narymbetov.
Biz máselege qatysty sarapshylardan bólek, resmı organdardyń, sonyń ishinde Energetıka mınıstrliginiń kózqarasyn bilgimiz kelgen. Degenmen vedomstvo taıaýda ǵana qurylǵan ıAdrolyq energetıka jónindegi agenttikke siltedi. Agenttiktiń baspasóz qyzmetiniń aıtýynsha, ujym tek jaqynda quryldy, sondyqtan mamandar áli bekitilip úlgermegen. Sońynda «Qazatomónerkásip» sarapshylarynyń ustanymyn suraýǵa nıettendik. Alaıda kompanııanyń baspasóz qyzmeti mamandarmen baılanystyrýdy suraǵan ótinishimizdi jaýapsyz qaldyrdy.
Muhıttarda 4,5 mlrd tonna ýran bar
Munaı jáne gaz salasynyń sarapshysy Asqar Ismaılovtyń aıtýynsha, ýrandy aıtpaǵanda munaı dáýiri aldaǵy 20-30 jylda aıaqtala qoımaıdy. Másele mynada: jahandyq munaı naryǵynyń kólemi 3 trln dollardan asady. Munaı kompanııalary ózderiniń kapıtaldyq ınvestıtsııalaryn ótemeıinshe, bul naryqtyń joıylǵanyn eshkim qalamaıdy.
– «Qara altyn» jaı ǵana shıkizat emes, ol – osy óndiriske qyzmet kórsetetin tutas salalardan quralady. Bul qyzmet túrleri óte erekshe, olardy basqa salalarda qoldaný múmkin emes. Mysaly, teńiz astyndaǵy fontandy armatýralar tek qana muhıttaǵy munaı ken oryndarynda bar. Osyǵan uqsas mysaldar jeterlik.
Meniń oıymsha, ýranǵa qatysty boljamdar Reseı ýranyna qarsy salynǵan sanktsııalardy álsiretýge baǵyttalǵan kezekti pıar naýqan ispetti. Sebebi baıytylǵan ýrannyń kóp bóligin Reseı óndiredi. Al olardyń ýrany bolmasa, Batystaǵy kóptegen atom elektr stantsııalary jumysyn toqtatady, – deıdi ol.
Sarapshy buǵan qosa Qytaıdyń qazir teńiz sýynan ýran óndirýdi bastaǵanyn aıtty. Muhıttarda shamamen 4,5 mlrd tonna ýran bar, eseptesek, myńdaǵan jyldarǵa jetedi. Biraq qytaılar aldymen óndiristi ónerkásiptik deńgeıge jetkizýi kerek. Qazir tek synaq retinde iske asýda.
– Al balamaly energııa kózderine kelsek, basty másele – olardyń ózindik quny men turaqtylyǵy. Bul eki kórsetkish boıynsha áli de aıtarlyqtaı máseleler bar. Adamzattyń basym bóligi kedeıler ekenin eskersek, mundaı energetıkaǵa suranys joǵary bola qoımaıdy, – dep qorytyndylady Asqar Ismaılov.
Qoryta aıtqanda, MAGATE boljamyna úreımen qaraýǵa negiz joq ispetti. Sebebi ýran qorlary álemniń kóp elinde áli de tabylýy múmkin. Shamasy, keı óndirýshiler baǵanyń óskenin kútip, qorlardy ashýǵa asyqpaı otyr delinetin boljam senýge turarlyqtaı.