Álemde bılikke qarsy narazylyq aktsııalary nege kóbeıip barady
Izraılde sot reformasyna qarsylyq kúsheıdi
Izraıl memleketinde jyl basynan beri jańa úkimet usynǵan sot reformasyna qatysty narazylyq jalǵasyp keledi. Soǵan qaramastan, 24 shilde kúni parlament sot reformasyn qabyldady. Daýys berýden soń narazy top taǵy kóshege shyqty. Izraıldik dárigerler tipti narazylyq sherýine qatysyp, 24 saǵatqa jumysyn toqtatty. Aq halattylar sherýshiler men polıtsııa arasyndaǵy qaqtyǵys órship turǵan Ierýsalımde ǵana jumysyn jalǵastyrdy.
Rezervtegi áskerıler armııanyń mindetti jattyǵýlaryna qatyspaımyz dep qorqytyp otyr, bul óz kezeginde Izraıldiń jaýyngerlik ázirligine aıtarlyqtaı áser etýi múmkin. Kóptegen gazet pen jýrnal seısenbi, ıaǵnı 25 shilde kúni «Izraıl demokratııasy úshin qaraly kún» degen taqyryppen shyqty.
Aqyr aıaǵynda sot reformasy qabyldanyp, osyǵan deıin bıliktiń atqarýshy jáne zań shyǵarýshy tarmaqtary arasynda tepe-teńdikti saqtaýda tekserý qyzmetin atqarǵan Joǵarǵy sottyń ókilettikteri shekteldi. Oǵan qarsy shyqqan top (qoǵamdyq saýalnamaǵa sáıkes, ızraıldikterdiń shamamen 46%-y) reformany alǵa tartqan qazirgi úkimet bılikti basyp alyp, demokratııaǵa qol suqty dep esepteıdi.
Izraılde úkimet atalǵan reforma bastamasyn kótergen aqpan aıynan beri narazylyqtar jalǵasyp jatyr. Narazylyq sherýleri el tarıhyndaǵy eń aýqymdy ári eń uzaqqa sozylǵan aktsııa bolyp otyr. Máselen, 26 naýryz kúni keshke qaraı el boıynsha 600 myńnan astam adam kóshege shyqsa, 15 shildede 150 myńnan astam adam sherýge qatysty.
Dúısenbi kúni, ıaǵnı 24 shildede Knessettegi daýys berýden keıin narazylyq bildirýge shyqqan ondaǵan myń adam bıliktiń ozbyrlyǵyna eshqashan kónbeıtinine aıtyp, ýáde berdi.
Eske salaıyq, bıylǵy 4 qańtarda Izraıldiń 37-úkimeti ant bergennen keıin alty kún ótken soń jańa sot reformasyn tanystyrdy. Onyń negizgi maqsaty – Joǵarǵy Sottyń ókilettigin shekteý. Elde konstıtýtsııa da, konstıtýtsııalyq sot ta joq, sondyqtan da Joǵarǵy Sot konstıtýtsııalyq baqylaý organynyń rólin atqaryp keldi. Sot úkimettiń áreketin baqylap, zańǵa qaıshy dep sanaǵan zań jobalaryn qabyldaýǵa tosqaýyl qoıa alady.
Al úkimet Joǵarǵy Sot óz ókilettigin asyra paıdalanyp otyr - Parlament qabyldaǵan zańdardy ózgertedi, keıde múlde qabyldamaıdy dep esepteıdi. Bıliktegi Lıkýd partııasynyń málimdeýinshe, sot óz múddesi úshin áreket etip, saıasatqa aralasyp otyr. Izraıldiń jańa Ádilet mınıstri ıArıv Levınniń aıtýynsha, reforma Joǵarǵy Sottyń ókilettigin shektep, parlamenttiń quzyretin keńeıtpekshi.
Frantsııadaǵy zeınetaqy reformasy qabyldandy
Frantsııa bıligi zeınetke shyǵý jasyn 62-den 64 jasqa deıin kóterýine baılanysty jyldyń basynda búkil elde narazylyq sherýleri ótken edi. Eldegi kásipodaqtardyń málimetinshe, oǵan 2 mıllıonǵa jýyq adam qatysqan. Alaıda bul zeınet jasyn kóterýge qarsy uıymdastyrylǵan alǵashqy mıtıng emes. Frantsııa prezıdenti Emmanýel Makronnyń saılaýaldy baǵdarlamasynyń bir pýnkty bolǵan atalmysh joba 2019 jyly júzege asyrylýy tıis edi. Sol kezde de narazylyq bolyp, 800 myń adam kóshege shyqty. Alaıda jahandy jaılaǵan pandemııa jobany iske asyrýdy keıinge shegerýge májbúrledi. Endi mine, bıyl Makron zeınet jasyn ulǵaıtýǵa qatysty reformany qaıta qolǵa aldy. Sóıtip, eldegi narazylyq sherýlerine qaramastan, bıylǵy sáýir aıynda Frantsııanyń Konstıtýtsııalyq soty zeınet jasyn 64 jasqa deıin kóterýdi maquldady.
«Frantsııa Konstıtýtsııalyq keńesi zeınet jasyn 64-ke deıin kóterýdi kózdeıtin zeınetaqy reformasy týraly zań jobasynyń negizgi babyn maquldady», - dep habarlady frantsýz telearnasy.
Alaıda Sot zań jobasynyń qalǵan tarmaqtaryn qabyldaǵan joq, atap aıtqanda, 55 jastan asqan azamattardy jumysqa qabyldaýdan bas tartqan uıymdar men kásiporyndarǵa aıyppul salý týraly tarmaqty bekitpegen.
Sóıtip, Emmanýel Makron halyqqa joldaýynda Frantsııada zeınet jasyn 62-den 64 jasqa deıin kóteretin zeınetaqy reformasy osy kúzde kúshine enetinin aıtty.
«Ózderińiz biletindeı, Konstıtýtsııalyq sot juma kúni zeınetaqy reformasyn zańdy dep tanydy. Zeınetaqy reformasy kúzde kúshine enedi», - dedi ol.
Frantsııada qańtar aıynyń sońynan beri zeınetaqy reformasyna qarsy jappaı narazylyq sherýleri ótip jatyr. Frantsııa prezıdenti Emmanýel Makronnyń aıtýynsha, daǵdarys kezinde sapaly ómir súrý deńgeıin saqtap qalyp, zeınetaqy alyp otyrý úshin frantsýzdarǵa kóp jumys isteýge týra keledi. Zeınetaqy reformasy jobasy 2031 jylǵa qaraı zeınetkerlik jasty 62-den 65-ke deıin kezeń-kezeńimen arttyrýdy kózdeıdi.
Frantsııadaǵy taǵy bir tolqý
27 maýsymda Parıjden 11 shaqyrym jerde ornalasqan Nanter qalasynyń polıtsııa patrýli tekserý úshin úsh jas adam mingen kólikti toqtatty. Talapty oryndaýdan bas tartqan júrgizýshi kóligin otaldyra bastaıdy, osy sátte polıtseı kóliktiń aldyńǵy áıneginen ony atyp tastady. Osylaısha, 17 jastaǵy aljırlik jasóspirim Nael M. esimdi jigit qaıtys boldy. Oqıǵany ótip bara jatqan adam vıdeoǵa túsirip alyp, áp-sátte áleýmettik jelige taratyp jibergen. Bul oqıǵa elde dúmpý týǵyzyp, halyq kóshege shyqty.
Narazylyq bildirýshiler jasóspirimniń aq násildi bolmaǵany úshin óltirilgenin alǵa tartty. Al bılik bunymen kelispeı otyr. Kóptegen sarapshy úkimet ksenofobııa kórinisterine kóz jumyp qaraıtyn bolsa, kez kelgen jańa oqıǵa dál osyndaı jappaı ereýilderge ákelip soǵýy múmkin dep sanaıdy.
Sóıtip, maýsymnyń 27-nen 28-ine qaraǵan túni Nanter men Parıjdiń basqa da shet aımaqtarynda jastar men polıtsııa kúshteri arasynda qaqtyǵystar bastalyp ketti. Sherýshiler polıtsııany shekten tys kúsh qoldandy jáne bılikti asyra paıdalandy dep aıyptady. Demalys kúnderi narazylyqtar Frantsııanyń basqa qalalaryna – Marsel, Lıon, Strasbýrgke tarady. Sondaı-aq osyǵan qatysty narazylyq aktsııalary kórshiles Belgııa men Shveıtsarııada da boldy.
Narazylyqqa shyqqandardyń basym bóligi Frantsııaǵa kelgen ımmıgranttar, olar polıtsııaǵa tas laqtyryp, kólik órtep, ǵımarattarǵa da zııan keltirdi. Sonymen qosa Nanter qalasynda birneshe kólik órtenip, qoǵamdyq kólik aıaldamalary, birneshe dámhana men dúkender zardap shekti. Al senbiden jeksenbige qaraǵan túni jastar L'Aı-le-Roz-diń meri Vınsent Janbrýnniń úıine shabýyl jasady. Olar qala basshysynyń qaqpasyn kólikpen soqpaq bolǵan. Bul oqıǵa frantsýzdar arasynda úlken rezonans týǵyzǵan edi.
Birneshe kún ótkennen keıin Frantsııanyń kóptegen qalasynda jaǵdaı turaqtala bastady. Polıtsııa qyzmetkeri (aty-jóni jarııalanǵan joq) ustalyp, is tergelip jatyr.
Brazılııada halyq nege kóterildi?
2023 jyl Brazılııada úlken qaqtyǵystardan bastalǵan edi. 8 qańtarda el astanasy Brazılıa qalasynda byltyrǵy prezıdent saılaýy nátıjesin moıyndamaı otyrǵan burynǵy prezıdent Jaır Bolsonarýdyń jaqtastary jappaı sherýge shyǵyp, polıtsııamen qaqtyǵysyp, memlekettik ǵımarattardy basyp aldy. Sóıtip, shabýyl úsh saǵatqa sozylyp, aqyr sońynda eldiń quqyq qorǵaý organdary úkimettik ǵımarattardy azat etken bolatyn.
Oqıǵanyń jaı-japsaryn túsiný úshin áriden bastaıyq. Brazılııada 2022 jylǵy 30 qazanda ótken prezıdent saılaýynda Lýıs Inasıý Lýla da Sılva jeńiske jetip, bılikke qaıta oraldy. Ol memleketti 2003-2010 jyldary da basqarǵan bolatyn. Saılaýdyń birinshi týrynda úmitkerlerdiń eshqaısysy jetkilikti daýys jınaı alǵan joq. Tek ekinshi týrda ǵana kimniń prezıdent bolatyny belgili boldy. Jańa prezıdent Lýıs Inasıý Lýla da Sılvaǵa saılaýshylardyń 50,9 paıyzy daýys berse, sol kezdegi prezıdent Jaır Bolsonarýdy qoldaǵandar sany 49,1 paıyzdy quraǵan. Osylaısha, nebári bir-aq paıyz aıyrmashylyqpen Lýla da Sılva Braızılııanyń jańa prezıdenti bolyp saılandy. Keıin 22 qarashada Bolsonarý elektrondy saılaý jáshikteriniń durys jumys istemegenin aıtyp, Brazılııanyń eń joǵary saılaý sotyna shaǵym túsirgen edi. Alaıda onyń aryzy qaralǵan joq. Sóıtip, bıylǵy 1 qańtarda Brazılııada 13 jylǵa jýyq úzilisten keıin prezıdent laýazymyna qaıta kelgen da Sılvanyń ınaýgýratsııasy ótip, ol zańdy túrde qyzmetine kiristi.
Lýla da Sılvanyń ulyqtaý rásiminen keıin bir apta ótkende, ıaǵnı 8 qańtarda burynǵy prezıdent Jaır Bolsonarýdyń jaqtastary onyń saılaýda jeńilgenin moıyndaýdan bas tartyp, el astanasy Brazılıadaǵy parlament pen basqa da úkimettik ǵımarattarǵa shabýyl jasady. «Correio Brasiliense» basylymynyń habarlaýynsha, eks-prezıdentti qoldaýshylar Ulttyq kongress ǵımaratyna basyp kirgen. Oqıǵa ornynan túsirilgen fotosýretterden júzdegen adamnyń atalǵan ǵımaratqa basa kóktep enip bara jatqanyn baıqaýǵa bolady.
Sherýge shyqqandar tek Ulttyq kongresti ǵana emes, prezıdent saraıy men Joǵarǵy sottyń ǵımaratyna da basyp kirdi. Osylaısha, shabýyl úsh saǵatqa sozylǵan. Sońǵy málimetter boıynsha, polıtsııa ǵımarattardy sherýshilerden azat etip, 400-den astam adamdy qamaýǵa aldy. Tártip saqshylary narazylyq bildirýshilerge qarsy gaz, kózden jas aǵyzatyn gaz, rezeńke oq qoldanǵan. Buǵan jaýap retinde demonstranttar kólikterdi órtep, polıtsııaǵa tas laqtyrǵan. Aldyn-ala boljam boıynsha, sherýge 5 myńnan astam adam qatysqan.
Ulybrıtanııadaǵy sońǵy jyldardaǵy eń iri ereýilge jarty mıllıon adam qatysty
Bıyl jyl basynda Ulybrıtanııada Margaret Tetcher úkimet basqaryp turǵan tustan beri bolmaǵan eń aýqymdy narazylyq sherýleri ótti. Ulttyq ereýilge jarty mıllıonǵa jýyq jumysshy qosyldy. Buǵan ınflıatsııanyń ósýi jáne ereýilshiler úshin eń tómengi jumys kólemin engizý jónindegi úkimettiń bastamasy sebep boldy. Sherýge qatysýshylar eńbek jaǵdaılaryn jaqsartýdy jáne jalaqyny kóterýdi talap etti.
1 aqpan kúni narazylyq sherýine baılanysty Ulybrıtanııada myńdaǵan mektep jabyldy, ondaǵan ýnıversıtette dárister úzildi, qoǵamdyq kólikter jumysy buzylyp, temirjol qatynasy men kóptegen áýe reısi toqtatyldy.
Keıinnen bul narazylyq kúsheıe tústi. Tek aqpan aıynda 20 kún qatarynan muǵalimder, memlekettik qyzmetshiler, ýnıversıtetter men kolledj oqytýshylary, poıyz, avtobýs júrgizýshileri jáne taǵy basqalary kóshege shyqty. Bári jalaqysyn kóterip, jumys sharttaryn jeńildetýdi talap etti. Olar bılik basyndaǵy Konservatorlar partııasynyń jumysyna kóńili tolmaıtynyn bildirdi.
Muǵalimder buryn-sońdy bolmaǵan aýqymdy ereýilge qatysyp, mıllıondaǵan oqýshy mektepke bara almaı qaldy. Jalaqysyna kóńili tolmaǵan poıyz jáne avtobýs júrgizýshileri, memlekettik qyzmetshiler de narazylyq bildirip, kóshege shyqty.
Ulybrıtanııada sońǵy onjyldyqta muǵalimderdiń jalaqysy azaıyp ketti. Nátıjesinde pedagogtardy jumysqa tartý jáne yntalandyryp, ustap qalý qıyndap ketti. Fıskaldyq zertteýler ınstıtýtynyń málimeti boıynsha, aǵa muǵalimderdiń jalaqysy 2010-2022 jyldar aralyǵynda 13 paıyzǵa azaıǵan. Ótken jazda úkimet ustazdardyń kópshiliginiń aılyǵy shamamen 5 paıyzǵa ósetinin málimdegen bolatyn. Biraq qymbatshylyqtyń kesirinen ol aqsha sezilmeı qaldy. Sóıtip, Ulttyq bilim berý kásipodaǵynyń músheleri ereýilge shyǵýdy uıǵardy. Odan keıin medıtsına qyzmetkerleri men basqa da sala qyzmetkerleri de ereýilge shyqqan edi.
Sodan da bolar, bıyl Ulybrıtanııa úkimeti narazylyqqa qarsy zańdardy qataıtýdy qolǵa aldy. Ótken aıdyń basynan beri elde narazylyqqa qarsy jańa sharalar kúshine endi. Ózgerister, eń aldymen tas joldar men ortalyq qala kóshelerin jaýyp tastaıtyn tabıǵat qorǵaýshylarynyń aktsııalaryna qarsy baǵyttalǵan. Jańa ózgerister polıtsııa qyzmetkerlerine narazylyq aktsııasyn ótkizip jatqan demonstranttardy joldan kúshtep shyǵarýǵa múmkindik beredi.
Senegal: halyq oppozıtsııa jetekshisiniń ustalýyna baılanysty sherýge shyqty
Afrıkanyń taǵy bir elinde narazylyqtar men qaqtyǵystar kóbeıdi. Osydan birer kún buryn Senegalda oppozıtsııa jetekshisi ustalǵan soń elde tártipsizdikter bastalyp ketti. Tolqý kezinde eki adam qaıtys bolǵan.
Senegalda oppozıtsııa jetekshisi Osman Sonko kóterilis jasady dep aıyptalyp, onyń partııasy taratylǵannan keıin qaqtyǵystar ótip jatyr. Bılik ınternet qyzmetin de shektedi.
Buǵan deıin qazirgi memleket basshysy Makı Salany qatty synaıtyn Sonko kelesi jyly aqpanda ótetin prezıdent saılaýyna túsýge nıetti ekenin málimdegen. Sarapshylardyń aıtýynsha, saıasatkerdiń tanymaldylyǵy, ásirese, jastar arasynda artyp keledi jáne onyń bılik partııasyna qaýip tóndirýi múmkin. Maýsym aıynda Sonko balaǵa zorlyq kórsetkeni úshin eki jylǵa bas bostandyǵynan aıyryldy, bul onyń saılaýǵa túsýine múmkindik bermeýi yqtımal.
Makı Saldyń ózi úshinshi ret saılaýǵa túspeıtinin málimdedi, biraq óz partııasynyń kandıdatyn qoldaıtynyn aıtqan.
Qazir eldegi jaǵdaı áli turaqsyz ekenin atap ótken jón.
Madrıdte myńdaǵan adam alańǵa shyqty
Bıyl qańtar aıynda Ispanııa astanasynda myńdaǵan adam sherýge shyǵyp, úkimettiń otstavkaǵa ketýin talap etti. Ońshyldar uıymdastyrǵan aktsııany Ispanııadaǵy negizgi oppozıtsııalyq partııalar qoldady.
Resmı málimet boıynsha, Madrıd ortalyǵyndaǵy Sıbeles alańyna kem degende 30 myń adam jınalǵan. Al uıymdastyrýshylardyń aıtýynsha, narazylyq bildirýshiler sany odan da kóp. Olardyń esebi boıynsha, Madrıd kóshelerine narazy 700 myń azamat shyqty.
Sherýge qatysýshylar bılikti memleketke satqyndyq jasap, separatısterge qoldaý kórsetti dep aıyptap, koalıtsııalyq úkimet pen premer-mınıstr Pedro Sanchestiń otstavkaǵa ketýin talap etti.
Atap aıtqanda, olar úkimettiń Ispanııa Qylmystyq kodeksiniń birqatar baptaryn ózgertý týraly sheshimine qarsy shyqty. Osy ózgeristerden keıin katalonııalyq Táýelsizdik qozǵalysynyń kóptegen jetekshisiniń jazasy aıtarlyqtaı jeńildetilgen bolatyn.
Buǵan qosa, narazylyqqa shyqqandar úkimettiń eldi ekonomıkalyq daǵdarystan shyǵaryp, energııa men azyq-túlik baǵasynyń qymbattaýynan qutqara alatynyna kúmánmen qaraıdy.
Perýdegi tóńkeris: saıası sıpaty men sherýge shyqqandardyń talaby
Sońǵy jyldary Perýde saıası turaqsyzdyq beleń alyp otyr. 2016 jyldan beri alty memleket basshysy aýysty, sonyń ishinde 2020 jyly elde nebári bes kúnniń ishinde úsh prezıdent bılikke otyryp úlgerdi. Qazirgi tańdaǵy ahýal da máz emes. Halyqaralyq sarapshylar elde merziminen buryn saılaý ótkizilmese, Perýdiń daǵdarystan shyǵýy qıynǵa soǵatynyn aıtyp otyr. Bıylǵy 15 qańtardan bastap Perýdiń birqatar aımaǵynda bir aıǵa tótenshe jaǵdaı rejımi engizildi.
Respýblıkadaǵy 7 jeltoqsanda bastalǵan narazylyqtar qańtar aıynda qaıta kúsheıip, qaza tapqan azamattar sany artqan. Eldegi jaǵdaı memlekettik tóńkeris jasamaq bolǵan eks-prezıdent Pedro Kastılonyń qamaýǵa alynýynan keıin ýshyǵa túsken edi. Onyń jaqtastary eldiń jańa basshysy Dına Bolýarteniń otstavkaǵa ketýin jáne merziminen buryn saılaý ótkizýdi talap etti.
2021 jyldyń maýsymynda Perýdiń prezıdenti bolyp saılanǵan Pedro Kastılony bılikten shettetý úshin el parlamenti oǵan ımpıchment jarııalamaq bolǵan edi. Alaıda prezıdent ótken jyldyń 7 jeltoqsanynda teledıdardan sóılegen sózinde ózi parlamentti taratatynyn aıtty. Sodan soń Perý úkimetiniń birneshe mınıstri birden otstavkaǵa ketti, al Konstıtýtsııalyq sottyń basshysy prezıdentti tóńkeris jasaýǵa árekettendi dep aıyptady.
Kongress depýtattary shuǵyl jınalys jasap, prezıdentke ımpıchment jarııalady. 130 depýtattyń 101-i ımpıchmentti qoldap daýys berdi. Sóıtip, ýaqytsha prezıdent retinde parlament Perýdiń vıtse-prezıdenti Dına Bolýarteni taǵaıyndap, ol ant berip te úlgergen edi.
Osylaısha, bılikten taıdyrylǵan Kastılo qamaýǵa alyndy. Joǵarǵy sot alqasy oǵan búlik uıymdastyrdy jáne qastandyq jasady degen aıyp taǵyp, 18 aıǵa tutqyndady. Alaıda Kastılo taǵylǵan aıyppen kelispeı, ózi eldiń zańdy prezıdenti bolyp qala beretinin málimdedi.
Kastılonyń jaqtastary onyń prezıdenttikten ketýine oppozıtsııalyq saıası elıta, ásker men polıtsııany kinálady. Sherýshiler Dına Bolýarteniń otstavkaǵa ketýin, Kongresti taratýdy jáne quryltaı jınalysyn qurýdy talap etýde.
Narazy toptyń basty talaby - jańa jalpyhalyqtyq saılaý ótkizý. Al Perýdiń qazirgi prezıdenti Dına Bolýarte 2024 jyldyń sáýir aıynda elde merziminen buryn saılaý ótkizý týraly zań jobasyn parlamentke jibergenin aıtty. Depýtattar da bul usynyspen kelisti. Endi 2024 jyldyń kókteminde prezıdent saılaýy ótpekshi. Buǵan deıin eldegi prezıdent saılaýy 2026 jylǵa josparlanǵan edi.
Jalpy qaı zamanda da bılik pen qarapaıym halyq bir-birimen kelisimge kele almaǵan mysaldar óte kóp. Buǵan biz jazǵan alys-jaqyn elderdegi narazylyq sherýleri dálel bola alady. Kóp jaǵdaıda halyq qarsy shyqqan zań jobalary qabyldanyp ketkenin baıqap otyrmyz. Dese de, halyq ta buǵan kóndiger emes. Máselen, biz jazǵan sot reformasyna qarsy ızraıldikter zań qabyldanyp ketse de, sońyna deıin baratyndaryn aıtyp otyr. Qalǵany ýaqyt enshisinde. Degenmen, statıstıkalyq kórsetkishter jyl saıyn bılikke narazy halyqtyń sany kóbeımese, azaımaǵanyn kórsetip otyr...
