Álemde bylǵaryǵa suranys tómen: teri óndirisi nege kenjeledi
Aýyl sharýashylyǵyn ekonomıkadaǵy basym baǵyt etken Qazaqstanda teri óndirisi qarqyndy damýǵa tıis edi. Sebebi, irili-usaqty mıllıondaǵan mal – shıkizat kózi. Biraq sala qazir aıtarlyqtaı jaqsy óndiriske qol jetkize alǵan joq. Kazinform tilshisi eldegi teri óndirisiniń qandaı kedergilerge tap bolǵanyn saraptady.
Kásiporyndar tolyq jumys istemeıdi
Ulttyq statıstıka bıýrosynyń deregine sensek, Qazaqstanda iri qara maldan 2023 jyly 2,54 mln, byltyr 2,78 mln dana teri jınalǵan. Al usaq maldan 2023 jyly 7 mln danaǵa jýyq, 2024 jyly 6,41 mln dana alynypty.
Bir qaraǵanda kórsetkish jaqsy. Degenmen terini óńdeý isine kelgende bul sandar ondaǵan ese azaıady. Mysaly, iri qara mal terisin alaıyq, sebebi kóbine óndiris suranysyna osy sanattaǵy teriler irikteledi. 2023 jyly 2,54 mln teriniń 8 paıyzy (208,3 myń) óńdelse, byltyr kórsetkish taǵy azaıyp, bar bolǵany 6 paıyzdy quraǵan. ıAǵnı, tek 166 myń dana teri óńdelgen.
Atalǵan málimetti usynǵan Aýyl sharýashylyǵy mınıstrligi el aýmaǵynda teri óńdeıtin 9 kásiporyn baryn jetkizdi. Tipti, olar bir jylda 3,3 mln dana iri qara terisin, 4 mln usaq mal terisin óńdeýge qaýqarly eken. Biraq jyl saıynǵy kórsetkish nege az? Vedomstvo kásiporyndar aqsha tapshylyǵynan, taýar ótkizetin naryqtyń azdyǵynan, shıkizattyń sapasyzdyǵynan zııan shegip otyrǵanyn alǵa tartady.
Túsingenimizdeı, kásiporyndardyń birazy turaqty túrde jumys istemeıdi. Kásiporyndarǵa teri jetkizýmen aınalysatyn Samat Seıilhanovtyń aıtýynsha, atalǵan 9 kásiporynnyń tek tórteýi jumys istep tur. Qalǵandarynyń jumysy qarjy tapshylyǵyna baılanysty toqtap turǵanyna biraz ýaqyt ótken. Buǵan qosa, tehnıkalar da jyl saıyn eskirip jatyr. Qazaqstannyń Teri óńdeýshiler qaýymdastyǵy kásiporyndardaǵy qural-saımannyń 60 paıyzy tozǵanyn jarııa etti.
Іlgeride ár aýylda teri jınaýshylar bolatyn. Olar halyqtan aqshaǵa teri satyp alyp, zaýyttarǵa ótkizetin. Qazir bul úrdis joǵaldy dep sanaı alamyz. Qazir halyq mal terisiniń eshkimge qajeti joq dep sheshti. Parlament Májilisiniń depýtaty Anas Baqqojaevtyń aıtýynsha, osy protsestiń zııan tıgizetin teris jaqtary kóp.
– Mal terisin dalaǵa laqtyrýdy qoıǵan abzal. Eger aýyrǵan maldyń terisi bolsa, odan aýrý taraıdy jáne ekologııaǵa zııany orasan. Meıli, satyp alý naryǵy joq deıik, biraq memleket teri ýtılızatsııasyn uıymdastyrýy kerek. Kezinde Tarazda, Semeıde, Qordaı men Arqalyq, Almatyda teri óńdeıtin iri zaýyttar boldy. Alaıda olardyń máselesin memleket sheshpedi. Investıtsııalyq joba retinde bastalyp, ónimderi suranysta bolǵan. Qazir bul atalǵandardyń kóbiniń tehnıkalary eskirdi, iri mekemeler ábden qaryzǵa batty, keıbiri jumys istemeı tur, – deıdi ol.
Baqqojaevtyń pikirinshe, kásiporyndardyń quldyraýyna úsh sebep túrtki. Birinshiden, memleket ózge eldermen kelisim jasasyp, kásiporyndarǵa saýda naryǵyn uıymdastyryp berýi kerek edi. Naryq bolmaǵan jerde qansha qarqyndy óndiris bolsa da eńbek esh ketedi.
Ekinshiden, aqsha aınalymy bolmady. Zaýyttar qajetti shıkizatty satyp alýǵa qarjy kózderin taba almaǵan. Dál osy salaǵa memleket sýbsıdııa qarastyryp nemese nesıe lınııasyn erterek uıymdastyrǵany jón edi.
Úshinshiden, kásiporyn ıeleri salyqtan bosatylmady. Máselen, olar halyqtan terini satyp alady, óńdeıdi, biraq ózderi satqannan keıin memleketke qosylǵan qun salyǵyn tólep otyrdy. Al sol ýaqytta qytaılyqtar elimizge kelip, halyqtan shıkizat satyp alyp ketip júrgen.
– Biz eń aldymen teri óndirisi salasyn salyqtan bosatýymyz kerek. Osy boıynsha biz usynys berip qoıdyq. Ekinshiden, aınalymdyq kapıtaldy qalyptastyrý isin memleket moınyna alǵany abzal. Úshinshiden, shıkizat qoryn qurýǵa septesý. Iá, álemde bylǵaryǵa suranys azaıdy. Degenmen túbegeıli joıylmaıdy. Kásiporyndarǵa «ózderiń damyńdar» dep, qaraýsyz qaldyrý jónsiz. Qansha jerden naryqtyq ekonomıka desek te, memleket bul iske aralasýy kerek, – deıdi depýtat.
Salaǵa bólek vedomstvo kerek ekeni de aıtylýda. Naqtyraq aıtqanda, Ónerkásip mınıstrliginiń janynan jeńil ónerkásip komıteti qurylýǵa tıis eken. Anas Baqqojaev bul ıdeıany vedomstvoǵa birneshe ret usynǵanyn, biraq basshylyǵy beıjaı qaraǵanyn jasyrmady.
Sheteldikter qazaqstandyq terini alýǵa qulyqsyz
Endi eksportqa shyǵarýdyń jaıyn sóz etsek. Áýeli óndiriste tym kenje qalǵanymyzdy Teri óńdeýshiler qaýymdastyǵynyń tóraǵasy Nurman Núptekeev bizge qysqa ǵana mysalmen túsindirdi.
– 3,4 mln halqy bar Mońǵolııada zamanaýı 34 bylǵary zaýyty men tsehy bar. Árbir 100 myń adamǵa bir fabrıkadan keledi. Orta eseppen 20 mln halqy bar elimizde kem degende 180–200 teri óńdeý zaýyty men tseh bolýy kerek dep boljaı alamyz. Osyǵan qarap elimizdegi teri óńdeý ónerkásibiniń damý deńgeıin baǵalaýǵa bolady. Qazir iri qara men usaq maldyń terisin óńdeýde Ózbekstan, Reseı ǵana emes, joǵaryda atalǵan Mońǵolııamen de básekege túse almaımyz, – dedi sarapshy.
Meıli, kásiporyndardy kóbeıtýge kúsh salmaı-aq qoıalyq. Biraq eksportty arttyrýǵa múmkindik bar emes pe? Mysaly, teri eksportyna qatysty baj salyǵyn (tonnasyna 200 eýro) alyp tastaýdy surap júrgender kóp. Sonyń arqasynda shetelge saýdanyń tynysy ashylady-mys. Degenmen bul da óz aldyna másele, sebebi bizdegi teri sapasy tómen.
– Qazaqstanda teri sapasy orta nemese tómen bolyp shyǵady. Sondyqtan sheteldikter asa kerek etpeıdi. Mysaly, Kedendik odaq arqyly Qazaqstan kezinde kórshi Reseıge teri ımporttady, baj salyǵy bolǵan joq. Áýelde alyp júrgen, keıin múlde saýda jasamaı qaldy. Sebebi olar bizdegi teriniń sapasy qandaı ekenin túsingen, – dedi Kásporyndarǵa teri jetkizýmen aınalysatyn kásipker Samat Seıilhanov.
ıAǵnı, eksportqa qatysty baj salyǵyn alyp tastaǵan kúnniń ózinde saýda jandana qoıýy ekitalaı. Buǵan qosa, qazir álemde bylǵaryǵa suranys tómen. Eń aýqymdy Qytaı naryǵy da bylǵaryny asa suramaıdy. Keı elder belok óndirýge aldyrady, onyń ózinde kóp mólsherde emes.
Negizi terini óńdeý úsh satydan turady. Birinshisi Wet-blue dep atalady. Bul 30-35 paıyz óńdelgen teri, aýyzeki tilde «kók teri» delinedi. Ekinshisi – Crust, 65–70 paıyz jartylaı óńdelgen fabrıkat. Sońǵysy – Finish, ıaǵnı, 100 paıyz óńdelgen bylǵary.
Malshy men qasapshyda da kiná bar
Sonymen, «qazaqstandyq teri nege sapasyz?» degen qorytyndy saýalǵa keleıik. Basty sebep – maldy kóbeıtip, baqqanymen, fermerler men aýyl halqy onyń shyn jaǵdaıyna asa mán bermeıdi. Ýaqtyly jem-shóbin berý, jyly qorada ustaý, veterınar kómegi, dári-dármek, túrli vıtamın egý, bir sózben aıtqanda, malǵa kútim jasaý arqyly ǵana sapaly teri alynady. Biraq bul jumysqa jaýapkershilikpen qarap jatqandar sanaýly. Bul – bir. Al ekinshi sebep – qasapshylardyń beıjaılyǵy.
– Kórip júrmiz, qasaphanalar maldy beıbereket soıady. Aýyldardy aıtpaı-aq qoıaıyq. Mal terisin sapaly etip alý úshin qasapshy múlde pyshaq izin túsirmeı, erejelerdi saqtaǵany abzal. Budan keıin alynǵan terini saqtaý qoımalarynda tuzdap qoıady. Onyń tuzy da bólek, iri bolady. 1995 jyldan beri et kombınattarynan teri alyp, zaýytqa jetkizýmen aınalysamyn. Júrgen jerimde durys teri alýdyń tásilderin aıtyp otyramyn. Biraq osy iske den qoıǵysy keletinder az, jumysyn aýyrsynyp syltaý aıtady, – dedi kásipker Samat Seıilhanov.
Shıkizatty qabyldaıtyn kezde kásiporyndardyń osyǵan jiti nazar aýdarýyna týra keledi. Jalpy, jaqsy teriniń qalyńdyǵy 1,8–2 mm bolady. Mysaly, soltústik óńirlerden jınalǵan teriniń 30 paıyzy ǵana bylǵary bolýǵa jaramdy. Óıtkeni teriskeıde mal kóbine dalada jaıylady. Al Túrkistan, Jambyl, Almaty oblysyndaǵy qolda ári baqpada turǵan iri qaranyń terisi birshama jaqsy, 70 paıyzǵa deıin bylǵary óńdeýge bolady eken.
Qoryta aıtqanda, teri óndirisiniń damymaýyna kináli bir tarapty ǵana ataı almaımyz. Tórt túlikti kútip-baptaıtyn malshylarǵa qosa qasapshylar sapa úshin jaýapkershilik almaı otyrsa, kásiporyndardyń aqsha aınalymy men naryqqa jol ashylýyna septespegen jaýapty vedomstvolar da beıjaı qaraǵany kórinedi.