ÁLEM APTA ІShІNDE: Sheteldikterge totaldy tyńshylyq jasaý ári kıbershabýyl - AQSh arnaıy qyzmetiniń tıimdi ádisteri
Sońǵy kúnderi muhıttyń ar jaǵyndaǵy alyp eldiń barlaý qoǵamdastyqtary taǵy da janjal ortasynda qaldy. Associated press jańalyqtar agenttigi qyzmetkerleriniń telefonmen sóılesýlerine baqylaý jasaý tóńiregindegi dúrbelińniń ystyq-sýyǵy basylmaı jatyp-aq arnaıy qyzmet taǵy da bastaryn ala qashyp aqtalýǵa májbúr. Ótken aptada brıtandyq Guardian gazeti amerıkandyq Verizon baılanys operatory sońǵy úsh aı boıy kún saıyn óz klıentteriniń qońyraý shalýlary týraly málimetterdi AQSh bıligine berip keldi degen aqparatty jarııa etken bolatyn.
Sál keıinirek dál osy taqyrypqa maı quıa túsken Washington Post gazeti amerıkandyq arnaıy qyzmet Apple, Facebook, Google, PalTalk jáne Microsoft syndy ondaǵan alyp ınternet kompanııalardyń serverine tikeleı kirý múmkinshiligine ıe ekendigin jazdy. Basylym málimetterine qaraǵanda, arnaıy qyzmettiń qupııa baǵdarlamasy PRISM dep atalady ári ol 2007 jyldan bastap jumys istep tur. Qupııa tyńshylyq jaıly Wall Street Journal-da jazýda. Al basylymnyń málimetterine sáıkes, AQSh-tyń arnaıy qyzmeti AT&T jáne Sprint Nextel syndy iri uıaly baılanys operatorlaryna, ınternet-provaıderler málimetterine baqylaý jasaıdy, sonymen qatar nesıe kartalary boıynsha saýda-sattyq málimetterin de qadaǵalap otyrady eken.
Boljam boıynsha bul baǵdarlamalar AQSh-tyń Federaldy tergeý bıýrosy men Ulttyq qaýipsizdik agenttigine elektrondy poshtaǵa, veb-chattardaǵy jazbalarǵa jáne basqa da kommýnıkatsııalarǵa qol jetkizýge múmkindik beredi. Sál keıinirek alynǵan málimetter lańkestik áreketter men shpıondyqqa kúdik keltirilgen sheteldik azamattardy tabý úshin ǵana qoldanylatyndyǵy habarlandy. Degenmen, ańdý AQSh azamattaryna da, tipti qolsuǵylmaýshylyq mártebesine ıe tulǵalarǵa da qatysty uıymdastyrylýy múmkin ekendigi joqqa shyǵarylmaıdy.
Senbi kúni AQSh Ulttyq barlaý qyzmetiniń dırektory Djeıms Klepper el bıliginiń shyn máninde ınternet kompanııalardy paıdalanýshylar týraly málimetterdi alatyndyǵyn moıyndady. Sondaı-aq ol atalǵan aqparatty jarııa etken jýrnalısterdiń is-áreketine óz aıyptaýlaryn da jetkizip úlgerdi. Onyń málimdeýinshe, ańdý tek sot sanktsııasymen ǵana júrgiziledi. Mundaı jaıt kezinde kommýnıkatsııanyń shaǵyn bóligi qarastyrylady ári ony lańkestikpen kúres jónindegi mamandar ǵana júrgizedi jáne tek lańkestikpen kúres maqsatynda ǵana. D. Klepperdiń atap ótýinshe, málimetterdi jınaý AQSh-qa ondaǵan lańkestik árekettiń aldyn alýǵa múmkindik bergen. Agenttik ókilderi eldiń Ádilet mınıstrligine azamattardyń ańdýǵa ilikkendigi týraly aqparattyń qoǵam qulaǵyna shalynýna baılanysty jaǵdaıdy resmı tergeýdi talap etýde.
Aıta keterligi, Prezıdent Barak Obama negizinen arnaıy qyzmetterdiń mundaı sharalaryn qoldaıtyndyǵy belgili. Osy joly da ańdý baǵdarlamasyn qorǵap sóz sóılegen ol onyń jeke ómirge aralasý deńgeıi óte tómen ekendigin alǵa tartty.
Uıaly baılanys pen ınternet provaıderlik kompanııalar ózderiniń tutynýshylardyń málimetterin qorǵaý sharalary turaqty túrde qoldanatyndyqtaryn birinen soń biri jarııa etti. Biraq ta olar federaldy sot qajetti aqparatty suraýǵa qabiletti ekendigin de moıyndap otyr.
AQSh-taǵy quqyq qorǵaý uıymdary arnaıy qyzmettiń mundaı tájirıbesin qatań synǵa alýda. Olardy birqatar respýblıkashyl kongresmender de qoldaýda. Oryn alǵan daýǵa baılanysty demokrat senator Ron Vaıdan AQSh Ulttyq barlaý qyzmetiniń dırektory Djeıms Klepperdiń otstavkaǵa ketýin talap etýde. Osyndaı jaǵdaıda Ortalyq barlaý basqarmasy basshysynyń orynbasary Maıkl Morell otsavkaǵa ótinish berdi. Kongresmenderdiń moıyndaýyna qaraǵanda, barlaý qoǵamdastyǵy ókilderimen oryn alǵan qupııa suhbattasý barysynda baspasózde jarııa etilgen málimetter kúdiktilerdi ańdý baǵytyndaǵy arnaıy qyzmet jumysynyń shókimdeı ǵana bóligi ekendigi belgili bolǵan.
Osy apta ishinde Guardian gazeti AQSh-tyń qupııa baǵdarlamasy týraly aqparatty jarııa etken avtordyń aty-jónin málim etti. Ol Ortalyq barlaý qyzmetiniń burynǵy qyzmetkeri 29 jastaǵy Edvard Snoýden bolyp shyqty. Basylymnyń jazýynsha, ol qazirgi ýaqytta konsaltıngtik kompanııalardyń birinde jumys isteıdi. Mamyr aıynda E. Snoýden Gonkongke ushyp kelip, jergilikti qonaq úılerdiń birinde turaqtaǵan. Ol óziniń bul áreketterin ádildikde umtylý retinde baǵalaıdy.
Qupııa aqparatty áshkere etken tulǵaǵa qatysty AQSh-ta qylmystyq is qozǵalǵan. Al ol bolsa Gonkongten saıası bassaýǵa alýǵa úmitti.
E. Snoýden AQSh-taǵy tyńshylyqpen qatar Vashıngtonnyń Qytaı aýmaǵyndaǵy kompıýterge de turaqty túrde kıbershabýyl uıymdastyryp otyrǵandyǵyn jarııa etip otyr. Onyń atap ótýinshe, jeke tulǵalar men azamattyq uıymdardyń kompıýterleri shabýylǵa ushyraǵan.
