Alaıaq namazhandar, dinı mektep, toǵyzat, Qulybaevtar qýlyǵy – depýtattar bul sessııada qandaı ýájimen este qaldy
ASTANA. KAZINFORM – VIII saılanǵan Parlamenttiń depýtattary ekinshi sessııany aıaqtap, kanıkýlda júr. Bul sessııada zań shyǵarýshy organ ókilderi halyq jadynda qandaı ýájderimen qalǵanyna sholý jasap kórdik.
Rınat Zaıytov – alaıaqtar men namazhandar statıstıkasy
«Men sizge fakt aıtaıyn, Qazaqstanda ınternet arqyly jasalyp jatqan, basqa da alaıaqtyqtardyń 80 paıyzyn jasap jatqan qaýym – namaz oqıtyndar. Ótirik dese, betime bassyn. Tipti, qarapaıym bazarǵa baryńyz, basqa jerge baryńyz, bireý saqalyn sıpap turady. «Alla» dep turyp, adam aldap jatyr», - degen edi depýtat «Adyrna» saıtynyń You Tube arnasyna bergen suhbatta.
Árıne, depýtattyń bul paıymy namaz oqyp júrgen halyqtyń shamyna qatty tıdi. Bir top jurt «depýtat aıtqan sózin resmı faktimen dáleldesin» dep talap qoısa, taǵy bir top aıtylǵan oıdyń tonyn aýdaryp, otqa maı quıa tústi. Keıin R. Zaıytov taǵy bir You Tube arnaǵa bergen suhbatynda atyshýly málimdemesi burmalanyp taratylǵanyna shaǵym aıtty.
«Resmı statıstıka qaıda dep jatqandar bar. Ony suratýǵa bolady. Tergeý oryndarynda minezdeme jasaıdy ǵoı. Solardan suratyp alsaq bolady. Bul – bar fakti. Qarjylyq pıramıda sııaqty alaıaqtyq jasap júrgenderdiń kóbi – dinniń atyn jamylyp júrgender. Negizi muny men aıtqanymda emes, nege solaı taraǵanynda bolyp tur. Shyn máninde, bul – bar derek. Men aqtalmaımyn, 80 paıyz degenim – men kórgen 10 oqıǵanyń 8-i degen sóz, ıaǵnı sol onnyń segizin jasaǵan alaıaqtar – namazhandar», – dedi depýtat.
Bul depýtattyń Májilis minberinen tys jerde, suhbat kezinde aıtqany. Onyń Májilis zalynda aıtqan atyshýly málimdemeleri de barshylyq.
«Eń tómengi aılyq 300 myń teńge bolsyn» dep másele kóterýiniń ózi áleýmettik jeli paıdalanýshylaryna birneshe kún «azyq» boldy. Májilis depýtattary byltyr qyrkúıek aıynda 2024-2026 jyldarǵa arnalǵan bıýdjet jobasyn talqylaǵan bolatyn. Sol kezde Qarjy mınıstrliginiń Qazaqstandaǵy otbasylardyń tabysy men shyǵyny týraly esep-qısabyna kóńili tolmaǵan Rınat Zaıytov «eń tómengi aılyq keminde 300 myń teńge bolý kerek» dep, el qulaǵyn eleń etkizgen talap qoıdy. Sol talabyn depýtat jýrnalısterge bylaı túsindirdi.
«Onyń naqty qansha bolatynyn mınıstrlik (Eńbek jáne halyqty áleýmettik qorǵaý mınıstrligi – red.) eseptesin. Menińshe, eń tómengi aılyq 300 myń teńge bolý kerek. Ulttyq kompanııalardyń basshylary, orynbasarlary jylyna qansha syıaqy alatynyn bilesiz be? Júzdegen mıllıondap alady. Nege sony retke keltirmeıdi? Sondyqtan osylaı aıtýǵa májbúr boldyq», - dedi Májilis depýtaty.
Aıta ketý kerek, 2024 jylǵy 1 qańtardan bastap Qazaqstanda eń tómen jalaqy mólsheri 70 000 teńgeden 85 000 teńgege deıin ulǵaıtyldy.
Jıgýlı Daırabaev – 1500 aýyldyń talqanyn shyǵardyq
Byltyr uldarynyń basyndaǵy qylmystyq daýmen álek bolǵan depýtat J. Daırabaev bıyl aýyldardyń ahýalyna alańdaıtynyn Májilis minberinen aıtqan sózimen dáleldep baqty.
Sáýir aıynda ótken Májilistegi Úkimet saǵatynda Ónerkásip jáne qurylys mınıstriniń baıandamasynda aýyl sharýashylyǵy týraly birde-bir sóz joq ekenine shamyrqanǵan.
«Mınıstrge jáne basqa da úkimet múshelerine aıtarym, eger Qazaqstandy agrarlyq memleket retinde moıyndamaıtyn bolsańyzdar, onda Qazaqstannyń bolashaǵy bolmaıdy. «Zaýyt salamyn, mashına jasaımyn» degen áńgimeniń bári – bos sóz. Jıyrma mıllıon halyq tamaq jeıdi. Sizden aýyl sharýashylyǵy týraly bir sóz estigen joqpyn, soǵan janym aýyrady. Mynaý sumdyq qoı. Aýyldardy tozdyryp bittik. 6295-aq aýyl qaldy. 1500 aýyldyń talqanyn shyǵardyq», - degen bolatyn Jıgýlı Daırabaev.
Sovet zamanynda birneshe jyl kolhoz bastyǵy bolǵan depýtat ol kezeńde qazirgideı bassyzdyqtarǵa jol berilmeıtinin aıtyp kijindi.
«Mynaý degen sumdyq qoı! Búkil elge úkimet mynadaı sheshim qabyldady deıdi, al sizder ony oryndamaısyzdar. Sizder Memleket basshysyn halyqtyń aldynda jaman kórsetip jatyrsyzdar. Shamalaryńyz kelmese, oryndaı almaımyz dep aıtý kerek», - dedi J. Daırabaev.
Baqytjan Bazarbek – Shekaradaǵy Qulybaevtar izi
Keı depýtattar halyqtyń qabyldaýyna jeńil, áleýmettik jelide úrlep áketýge qolaıly taqyryptan aspaı jatsa, Baqytjan Bazarbek basyn táýekelge salatyn máselelerdiń ortasynda júr deýge bolady. Basqa-basqa, biraq bul májilismendi kezekshi jaýappen aldaı salý múmkin emes ekenin Saýda jáne ıntegratsııa vıtse-mınıstri Qaırat Tórebaev Májilistiń mamyr aıyndaǵy jalpy otyrysynda búkil bolmysymen sezinip qaıtty. Áńgime Qyrǵyz Respýblıkasynyń Prezıdenti Sadyr Japarovtyń Qazaqstanǵa jasaǵan sapary kezinde qol qoıylǵan qujat týraly bolyp otyr. Sol sapar kezindegi ýaǵdalastyq boıynsha Qazaqstan úkimeti men Qyrǵyz eliniń mınıstrler kabıneti «Qarasý» - «Aq-tilek» avtojol ótkizý pýnkteriniń aýmaǵynda ındýstrııalyq saýda-logıstıkalyq keshen qurý týraly kelisimdi ratıfıkatsııalaýy kerek edi. Zań jobasyn talqylaý kezinde Baqytjan Bazarbek osy qujatty ázirleýshilerdiń qıturqy áreketin áshkerelep tastady.
«Qaırat Qalmuqametuly, bul másele komıtetimizde shý shyǵardy. Meniń suraǵymdy jaqsy bilesiz. Bul jobanyń artynda Tımýr Qulybaevtyń «Kıprs» kompanııasy tur. Muny men komıtettiń jınalysynda aıtqanmyn. Bastapqy joba boıynsha 36 ga jer «Joın Tehnolojı» kompanııasyna rásimdelgen, al «Joın Tehnolojı» quryltaıshysy – «Kıprs» JShS. Shý shyqqan soń sizder ózgerttińizder. Men oǵan qýanyp otyrmyn. Biraq qazirgi alǵan qujat boıynsha ózgertken dúnıe bylaı bolyp tur: Qazir 36 gektar jer «Qordaı Damý» JShS atyna rásimdelgen. «Qordaı Damý» JShS quryltaıshysy – «Treıdıng Holdıng» JShS. Onyń quryltaıshysy – «Merkýrı Properıtı» JShS. Onyń quryltaıshysy – «Kıprs» JShS, al «Kıprs» quryltaıshysy – Asqar Altaı Tımýrovıch. Siz basynda «Basqasha bolady. Ózgertemiz, basqa adamdar, ınvestorlar keledi» dep aıttyńyz. Biraq burynǵy ınvestor sol qalpynda qalǵan. Meniń aıtqanym bos áńgime emes. Derekter eGov-tan alyndy. Kelisim boıynsha Tımýr Qulybaev bul jobaǵa aqsha quısa, erteń jobaǵa basqa ınvestor kelýi múmkin be? Tımýr Qulybaevtan basqa ınvestor bar ma?» - dedi depýtat.
Jaýapqa kóńili tolmaǵan depýtat suraǵyn naqtylaı tústi.
«Sonda men konkýrs komıssııasynyń múshesi retinde erteń «Tımýr Qulybaevtyń «Kıprs» kompanııasy ınvestor bolmasyn, basqa kompanııa ınvestor bolsyn» desem, konkýrs komıssııasy sondaı sheshim shyǵara ma?» - dep surady.
Qaırat Tórebaev mınıstrlik konkýrs komıssııasyna eshqandaı pármen bere almaıtynyn meńzep jaýap berdi.
«Komıssııada máslıhat jáne Májilis depýtattary bar. Sizdiń sózińiz jerde qalmaıdy. Investordy konkýrstyq komıssııanyń búkil múshesi tańdaıdy dep topshylaımyn», - dedi ol.
Samat Musabaev – «Mas(s) medıa» degen qandaı medıa?
Al mańǵystaýlyq májilismen Samat Musabaev «mass» jáne «mas» sózderin ajyrata almaı, kópshilikti tańqaldyrdy. Mádenıet jáne aqparat mınıstri depýtattardyń aldynda Mass medıa týraly zańnyń birneshe ret pysyqtalǵan jobasyn tanystyryp turǵan. Kezek depýtattardyń saýalyna kelgende S. Musabaev:
«Mass-medıa» degen sózdiń maǵynasy qandaı? «Mass» degen sózdiń... Mas adam degendi biletin edik, mass-medıa degendi birinshi ret estip otyrmyn», - degen edi.
Bul suraqtyń jaýabyn Májilis tóraǵasy Erlan Qoshanov jaqsy berdi. «Mas adam» degen tirkeste bir ǵana «s» árpi baryn, al «mass medıa» tirkesinde eki «s» baryn aıtyp, áriptesiniń saýatyn ashty.
Aıta ketý kerek, Samat Musabaev atalǵan zańǵa BAQ-taǵy qazaqsha kontenttiń úlesi keminde 80 paıyz bolý kerek degen norma engizbekshi bolǵan. Biraq áriptesi Edil Jańbyrshın ekeýiniń bul usynysy eskerýsiz qalyp, «60/40» talaby engizildi.
Erlan Saırov – «TikTok-tyń da eki ushy bar»
Atyshýly málimdemesiniń kóbi «eski Qazaqstannan» bastalyp, «revanshızmge jol joq» degen uranmen aıaqtalatyn depýtat Erlan Saırov TikTok-ty shekteýdi usynyp júr.
Májilis depýtatynyń aıtýynsha, Úkimet TikTok platformasynyń jas urpaq tárbıesine tıgizer keri áserin boldyrmaý úshin mynandaı sharalar qabyldaý kerek:
- Zańǵa qaıshy barlyq kontentterge shekteý qoıý;
- Balalardyń sanasyn ýlaıtyn, túrli teris aǵymdarǵa eliktirip áketetin, olardyń sanasynda qoǵam týraly túsinikti durys qalyptastyrmaıtyn kontentterdi buǵattaý;
- TikTok-ty kámelettik jasqa tolmaǵan balalar úshin qatań shekteý nemese Qytaı tájirıbesindegideı balalarǵa arnalǵan balama formatyn ǵana qoldanýdy engizý.
Janna Asanova (senator) – Sovet mýltfılmderine saǵynysh
Májilistegi áriptesi Erlan Saırov qazaqstandyq jetkinshekterdi TikTok-tyń keri áserinen qorǵashtap júrse, Senat depýtaty Janna Asanova óskeleń urpaqty sovet ıdeologııasynyń basty quraly bolǵan eski mýltfılmder arqyly tárbıeleýdi usynady. Depýtat sovet mýltfılmderiniń ishinde qazaqstandyq jetkinshekterdiń boıyna jaqsy qasıet darytatyn mazmuny bar, eńbekke baýlıtyn týyndylar jeterlik ekenin aıtady.
«Ózektiligin joǵaltpaǵan sovet mýltfılmderin qaıtadan memlekettik ekranǵa shyǵarý máselesindegi sizdiń ustanymyńyz qandaı?» - dep surady senator «Mass-medıa týraly» zańdy talqylaý kezinde.
Mádenıet jáne aqparat vıtse-mınıstri bul usynysqa qarsy emestigin bildirdi.
«Sovet mýltfılmderi ózekti bolǵan kezdiń shet jaǵasyn biz de kórdik. Meniń jeke kózqarasym boıynsha, ol mýltfılmder shynymen de eńbek qundylyǵyna, jaqynǵa qurmet, Otanǵa degen mahabbat qundylyqtaryna sáıkes keledi. Biz bul baǵytta jumys isteımiz. Jalǵyz atap ótkim keletini, biz retranslıatsııalamaımyz, aýdarmasy bolady. Arhıvten alyp, memlekettik tilge aýdaryp kórsetemiz jáne áleýmettik jelidegi jumysty kúsheıtýge qoldanamyz. Óıtkeni, 3-18 jas aralyǵyndaǵy óskeleń urpaqtyń kóp bóligi áleýmettik jelide otyrady. Sondyqtan aýdarma, dýblıaj máselesin baqylaýda ustaımyz», - dedi Qanat Ysqaqov.
Degenmen, vıtse-mınıstr Senat otyrysynan keıingi baspasóz máslıhatynda bul Janna Asanovanyń jeke usynysy ekenin, ol másele boıynsha naqty sheshim qabyldanbaǵanyn aıtty.
«Bul jerde eshqandaı bastama, uıym degen joq. Depýtat jeke suraq qoıdy. Keıbir sovet dáýirinde shyqqan mýltfılmder adamı, etıkalyq jaǵynan eshqandaı qarama-qaıshy kelmeıdi. Sondyqtan olardy aýdarýǵa múmkindik bar. Qajet bolsa aýdaramyz. Oǵan jalpy asa bir qarajat ketpeıdi. Ózimizdiń bekitilgen bıýdjet aıasynda júzege asyramyz. Sovet mýltfılmderiniń bárin dep otyrǵan joqpyn. Іrikteımiz, ony bárimiz talqylaımyz», - dedi Qanat Ysqaqov.
Gúldara Nurymova – «Toǵyz qumalaqty «Toǵyzat» dep ózgerteıik»
Kúzge salym Astanada V Dúnıejúzilik kóshpendiler oıyny ótedi dep josparlanǵan. Májilis depýtaty Gúldara Nurymova osy oıyndarda qazaqtyń «toǵyz qumalaq» saıysyn basqa ataýmen uıymdastyrýdy usyndy.
«Ǵalymdardyń, etnograftardyń jáne zertteýshilerdiń pikiri boıynsha, XIX ǵasyrda bul oıynnyń jalpytúrkilik ataýy «Toǵyzat» dep atalǵan. «Toǵyzqumalaqtyń» ataýy áýelden «Toǵyzat» ekenin bildiretin oıyn taqtasyndaǵy qazaqsha, qyrǵyzsha, qaraqalpaqsha, noǵaısha ataýlary da kórsetiledi. Búginde qazaq, qyrǵyz halyqtary saqtap, damytyp kelgen kóshpendilerdiń túrkilik etnomádenı oıyny sportqa ǵana emes, adamzattyq qundylyqqa aınalyp otyr. Alaıda asyl sporttyń odan ári keń taralýyna bóget bolyp otyrǵan kedergini eskere otyryp, aldaǵy V Dúnıejúzilik kóshpendiler oıynyna deıin jalpytúrkilik bul zııatkerlik sporttyń ataýyn ortaq nusqamen tarıhı «Toǵyzat» ataýyn qalpyna keltirý sharalaryn qolǵa alý qajet»,– dedi depýtat.
G. Nurymovanyń bul usynysyn áleýmettik jeli kelemejben qabyldady. Halyq kóktemgi tasqynnan áli es jımaı jatqanda depýtattardyń qısynsyz máselege bas qatyryp júrgenin túsinbegen adam kóp boldy.
Elnur Beısenbaev – Lýdomanııaǵa qarsy zań, 90-jyldardyń stılindegi lobbı
Ár sózin ólshep sóıleıtin depýtattyń biri Elnur Beısenbaev oıyn bıznesi men utys naryǵyn retteıtin zań qabyldanar shaqta erekshe belsendilik tanytty. Osy máselege arnalǵan Májilis otyrystarynyń birinde ol oıyn bıznesinen baıyp jatqan jandardyń qarsy áreketine jıi tap kelgenin qaıtalap aıtty.
«Zań jobasyn qabyldaýǵa aqsha men ákimshilik resýrsy bar kúshti lobbı toptar qarsy boldy. Olar tipti 90-jyldardaǵy ádisterdi qoldana otyryp áreket etti. Ol nátıje bermegen soń aqparattyq shabýylǵa kóship, aqty qara etip kórsete bastady. Joǵary laýazymdy sheneýnikterdiń jumys oryndaryna taltańdap kirip, esh taısalmaı erkin júrdi. Nátıjesinde úkimettiń qorytyndysy boıynsha usynǵan normalarymyz sol kúıi qoldaý tappady. Al keltirgen ýájderi tipti kúlkili. Sol lobbıster qazir Eýropanyń ortalyǵynda «amerıkano» iship, bizdi syrtymyzdan baqylap otyr», - dedi Májilis depýtaty.
Biraq depýtat keıin BAQ ókilderine bergen suhbattarynda da atalǵan «qorqynyshty» toptyń ókilderi kimder ekenin, atyn atap, túsin tústep aıtqan joq. Al zań jobasyn Májilis qabyldap, Senat maquldady.
Aıgúl Quspan – «Bizge de dinı mektep qajet»
Oqý jyly bastalǵan shaqta «hıdjab máselesi» órship shyǵa keletini belgili. Talǵat Rysqulbekov sııaqty belsendiler dinı kıimge shekteý kúsheıe berse, Qazaqstannan kóshetinderin aıtyp, memleketti bopsalamaq boldy. Osy daýǵa Májilistegi Halyqaralyq ister, qorǵanys jáne qaýipsizdik komıtetiniń tóraıymy Aıgúl Quspan da aralasqan. Naqtysyn aıtsaq, BAQ ókiliniń suraǵyna bergen jaýaby din daýyn basýdyń ornyna otqa maı quıǵandaı áser etti.
«Bizdiń mektepterdi memlekettik jáne jekemenshik dinı mektepter deýimiz múmkin. Dinı mektepterde memlekettik baǵdarlama boıynsha barlyq pánder, fızıka, matematıka oqytylady. Oǵan qosymsha medresede oqytylatyn Quran nemese Bıblııa, Tor bolsyn – dinı pánder beriletin bolsa jáne olardy úkimet jartylaı qarjylandyrsa jaqsy bolar edi. Sol kezde kımeshek kıetin qyzdar nemese din oqyǵysy keletin balalar sondaı mektepterge bara alýshy edi», – dedi ol.
Aıtýynsha, bul – Eýropanyń tájirıbesi.
«Eýropanyń kóptegen elinde osyndaı bar. Óıtkeni, men sol elderde dıplomat, elshi boldym. Mysaly, AQSh-ty alaıyq. Ol jaqtaǵy memlekettik mektepterde kımeshek kııýge bolady. Men Frantsııany nege keltirdim? Frantsııada mektepke balalar oramalmen bara almaıdy. Sony bizdiń qazaqtar keremet «áne, Frantsııany qarashy, nege óıtpeımiz» deıdi. Frantsııa – katolıkter eli. Ol jaqta dinı mektepter mólsheri 50 paıyz», – dedi depýtat.
Amantaı Jarqynbek, Marat Báshimov, Anas Baqqojaev – Áıel keıde tilinen tabady
Aqpan aıynda Májiliste turmystyq zorlyq-zombylyqqa qarsy zań jobasy tanystyrylǵan edi. Sol kezde depýtat Anas Baqqojaev otbasyndaǵy janjalǵa tek erlerdi aıyptaýǵa bolmaıtynyn aıtty.
«Erkektiń eń sorlysy ǵana áıelge qol kóteredi. Degenmen, urystyń bári birden urýdan shyqpaıdy ǵoı. Erlerdi de túsinýimiz kerek. Janjal neden týyndaıdy? Árıne, keı jaǵdaıda áıeldiń tiliniń uzyn bolýynan. Meni (osy sózim úshin) áıel adamdar keshirsin. Biraq ondaı da faktiler bar. Qazaqta «jaqsy áıel – yrys, jaman áıel – urys» nemese «erge jaqqan áıel elge de jaǵady» degen sóz bar. Biz qazaqy tárbıeden alshaqtap bara jatyrmyz», - dedi Anas Baqqojaev.
Áleýmettik jeli qoldanýshylary onyń bul suraǵyn san-saqqa júgirtip, biraz synady. Al Jarqynbek Amantaı turmystyq janjaldy áıel bastasa, ony da 15 táýlikke qamaý kerek degen usynys aıtyp, basy daýǵa qaldy.
«Bizdiń zańda arandatýshy degen uǵym bar. Provokatsııa degen uǵym zańda bar. Osy turǵyda áıel adamnyń da moınyna jaýapkershilik qoıylýy kerek. Er azamatty 15 kúnge oqshaýlap jabý kerek pe, kináli dep tabylsa, sonymen birge áıelin de jeke jabý kerek dep oılaımyn. Óıtkeni otbasyna túsken jaýapkershilikti teńdeı bólse, otbasyn shaıqaltqan jaýapkershilik te birdeı bolýy kerek. Sonda biz kóp máseleni tizgindeı alamyz», - degen edi depýtat.
Keıin ol atyshýly málimdessin «beınelep aıtqan oralym edi» dep aqtaldy.
Zańger depýtat Marat Báshimov zań jobasyn talqylaý kezinde qujatta áıelderdiń quqyǵyn qorǵaýǵa basymdyq kóp berilgenin aıtyp synady.
«Áıelderdiń ózi arandatýǵa baryp, erlerdi qol kóterýge ózderi ıtermeleıdi. Er adamdar ǵana emes, áıelder de zorlyq-zombylyqty jıi týdyrady. Bizde zorlyq-zombylyqqa qatysty zańnamalar tek áıelderdiń quqyǵyn qorǵaýǵa arnalǵan», – dedi ol.
Bul málimdemelerdiń bári eks-mınıstr Qýandyq Bıshimbaevtyń azamattyq nekedegi áıelin uryp óltirý faktisi boıynsha onlaın ótip jatqan sot protsesi kezinde aıtylǵanyn eskerý kerek. Osy is boıynsha sot úkimi shyǵyp, Q. Bıshimbaev 24 jylǵa sottaldy. Keıin álgi úkim boıynsha apellıatsııalyq sot júrdi, biraq úkim ózgerissiz qaldy.
Al turmystyq zorlyq-zombylyqqa qarsy zań el ishinde «Saltanat zańy» degen ataý aldy. Qujatqa Prezıdent qol qoıdy.
