Alashordashylar eńbek etken, Mustafa Shoqaı aıaldaǵan úı mýzeıge aınalýy tıis – tarıhshy
AQTÓBE. KAZINFORM – Aqtóbeniń Temir qalalyq ákimdigi bolǵan ǵımarat qazir qańyrap bos tur. Tarıhshy Raıymbek Jubanysh Alashordashylar jumys istep, Mustafa Shoqaı aıaldaǵan úıdi mýzeıge aınaldyrý kerek dep esepteıdi. Ólketanýshy, zertteýshi Kazinform tilshisine jádigerlerdi saqtaý, tarıhty kreatıvti túrde qaıta usyný ıdeıasyn bólisti.
– Siz keıingi kezde arhıv materıaldaryn aqtaryp, tyń dúnıelerdi jarııa etip júrsiz. Biz áleýmettik jelidegi jazbada Mustafa Shoqaı aıaldaǵan úı, ony saqtaý týraly qujattardy kezdestirdik. Aldymen osy týraly aıtyp berseńiz…
– Elimizde, onyń ishinde Aqtóbede zerttelmeı jatqan tulǵalar bar. Sonyń biri – Jıenǵalı Tilepbergenov. Qazirgi «Aqtóbe», bir kezderi «Kedeı» gazetiniń alǵashqy redaktory bolǵan kisi. 1917 jylǵa deıin Ýfa qalasyndaǵy «Ǵalııa» medresesinde Q.Jubanov, B.Maılınmen birge oqyǵan. Dál sol kezde qazaq jastary «Sadaq» jýrnalyn shyǵardy. Alǵanshy bas redaktory Beıimbet Maılın, keıin osy Jıenǵalı Tilepbergenov boldy. Oqýyn bitirgen soń ol Temir ýezine kelip, jumys istegen eken. Taıaýda ǵana oblystyq arhıvten qundy foto tabyldy. Mýzeı qyzmetkerleri Orynbordan ákelgen. Fotoda Jıenǵalı Tilepbergenov jáne Mustafa Shoqaı otyr. Sóıtip «Mustafa Shoqaı jáne temirlikter» atty maqala jazdym. 1917 jyly Qoqan avtonomııasy ydyraǵan Mustafa Shoqaı áıeliniń bet-aýzyn tumshalap, «aýrý soldat» dep poıyzǵa mingizedi. Qyzylorda arqyly Aqtóbege ákeledi. Bul týraly Marııa Shoqaıdyń óz esteliginde bar. Tek adam attaryn, jer-sý ataýlary men kóshelerdi umyta bastaǵan. Olar 6 kún boıy Aqtóbedegi mekteptiń bir bólmesin panalaǵan. Bul qazirgi meıramhana, burynǵy eki klastyq orys-qazaq mektebi bolýy tıis. Bul joldy nege tańdady? Maqsat – Oıylǵa jetý. Onda Batys Alashordanyń keńsesi boldy. Soǵan jetip, Ekaterınbýrgtegi sezge qatysýdy kózdeıdi. Budan Mustafa Shoqaıdyń shetelge ketý marshrýty Aqtóbe arqyly bolǵanyn kóremiz. Arada 6 kún ótkende Temir qalasyna barady. Sebebi ol jerde Sálimgereı Qaratileýov, Asfandııar Kenjın, Ǵumar Esenǵulov, Eltaı Qanalın jumys istep jatty. Marııa Shoqaı «úsh kún boldyq, biz turǵan úıdiń artqy terezesinen qaraǵanda Temir ózeni aǵyp jatyr» dep sýretteıdi. Balkony bar ǵımarat Temirde jalǵyz. Búginge deıin ákimdik ǵımaraty bolǵan, qazir qańyrap qalǵan ǵımarat qana sýretteýge týra keledi. Keıin olar dinı qyzmetkerdiń úıine barǵan. Bir kún aıaldap, shaǵyn toı ótken. Keıin Oıylǵa jolǵa shyǵady.
– Sizdiń usynysyńyz...
– Mýzeı etip jasaqtaýǵa bolady. 1894 jyly salynǵan. Ǵımarat kópestiń úıi. Qyzyl kirpishten salynǵan. Ol kirpish bizde emes, Orynborda shyqqan. Qazirgi kezde Temirdegi mektepte bir bólme mýzeı retinde jasaqtalǵan. Ólketanýshy Marııa Eshimbetova ózi jasaqtap, ashqan. Qonys aýdaryp kelgen Demıdovtar áýletiniń qoldanǵan zattary, S.Báıishovtiń ústeli saqtaýly. Bárin kórsetip, halyqqa tanystyrý kerek. Temir aýdandyq mýzeıi de bar. Biraq ondaǵy jádigerlerdiń bári kópshilik nazaryna usynylmaı, qorda jatyr. Bul sol jádigerdi tanytýǵa múmkindik beretin ǵımarat bolar edi. Tek M.Shoqaı aıaldaǵan úı dep emes, Alashqa qyzmet etken adamdar mekendegen ǵımarat dep tanyǵanymyz jón. Olardyń ómir joly, eńbegi áli zerttelmedi.
– Mustafa Shoqaı aıaldaǵan ǵımarat aldymen kópestiń úıi boldy. Keıin kimder paıdalandy?
– 1917 jylǵa deıin kópestiń úıi boldy. Patsha úkimeti qulaǵannan keıin elde alasapyran bolyp, Ýaqytsha úkimet quryldy. Odan soń Temir atqarýshy komıtettiń adamdary qonystarǵan keńse qyzmetin atqardy. Ári qaraı kolhoz, sovhoz jumysy jandandy. Osylaısha ákimdik qyzmetin atqara berdi. Táýelsizdik alǵan soń Temir qalasynyń ákimdigi qonystandy. 2024 jylǵa deıin qoldanysta bolyp, saqtaldy. Byltyrdan bastap bos tur. Memleket qamqorlyǵyna almasa, tonap ketedi.
– Keri sheginsek, Mustafa Shoqaı men Marııa Shoqaıǵa kómektesken dinı qyzmetker Temirdegi Dosjan ıshannyń otbasy ma?
– Dosjan ıshan 1890 jyly qaıtys bolǵan. Tarıhı qujattar boıynsha balasy Abdolla ıshan meshitti basqaryp otyrǵan. Olardy kútip alǵan da sol bolýy múmkin. Bir aıta ketetin jaıt. Qoǵam qazir tarıhı derekterge sýsap otyr. Kim tyń dúnıe aıtsa, «mynaý myqty eken» dep qulaı ketedi. Kitap oqymaǵan soń bilmeıdi, tanymaıdy. Batys Alashorda qaıratkeri Ǵumar Esenǵulovty jurt 1930 jyly ólip qaldy dep oılaıdy. Al taıaýda tabylǵan qulpytasynda 1970 jyly 28 shildedi qaıtys boldy dep jazylǵan. Aqtóbe qalasyna jaqyn aýylda feldsher bolyp jumys istegen ol kisi. Muǵaljar aýdany, Qumjarǵan aýylynan 13 shaqyrym jerde beıiti bar. Biraq urpaqtary ózge elde turady. Olardy izdep tabý múmkin bolmaı tur. Aqtóbede zerttelmegen dúnıe kóp. Bilim, medıtsına, ónerkásip... dep kete beredi. Al jastar qazir qarjy máselesi alańdatady, kóbi test ortalyqtarynda jumys istep júr. Sonda tarıhty kim zertteıdi? Tarıh fakýltetin bitirip jatqan túlek kóp, biraq kóbi mektepte sabaq beredi, UBT daıyndaýǵa qatysady... Ǵylymǵa bet burý úshin qoldaý kerek dep oılaımyn. Ózim tapqan dúnıemdi qazir áleýmettik jelige salamyn. Erikkennen emes, tanytý úshin. Bálkim taǵy bir adam qyzyǵyp, osy salany tańdar...
– Tarıhshylar áleýmettik jelini paıdalanyp, tyń derekterdi oqyrmanǵa jetkizý ádisin úırenýi kerek shyǵar...
– Belgili tarıhshylar jasy úlken kisiler. Olar áleýmettik jelige shyǵyp, túsindirip, aıtyp otyrmaıdy. Suhbat berý de tıimsiz. Jastar da tyńdamaıdy. Ol úshin qysqa da nusqa aıtyp, derekterdi irikteýden ótkizip, taratý kerek. Ony jasasam arhıvti qaı ýaqytta aqtaramyn. Kishkene ǵana mátindi 1 saǵat jazamyn. Ony kimder qarady dep otyrǵanda 4-5 saǵat ýaqyt ketedi. Ýaqyt bolsa tapshy. Al eger ol týraly aıtpasam, men týraly kim biledi.
– Ózińiz týraly aıtyp ótseńiz...
– Mektepti Aqtóbeniń Temir aýdany Qopa aýylynda bitirdim. 2011-2015 jyldary Q.Jubanov atyndaǵy Aqtóbe memlekettik ýnıversıtetinde oqyp, 2015-2021 jyldary aralyǵynda Shubarqudyqtaǵy mektepte tarıh pániniń muǵalimi boldym. Aýdanda júrip zertteý júrgizip, shaǵyn entsıklopedııa, monografııa jazdym. 2021 jyly oqýdy jalǵastyryp, jetekshim Aqtóbe oblysyna deportatsııalanǵan etnostar týraly taqyrypty berdi. Nemistermen qatar koreı, sheshen, polıak, grekter jaıly derekterdi taptym. Al dál qazir Aqtóbe oblysyndaǵy baılardy kámpeskileý týraly jobaǵa kiristim. Arhıv materıaldaryn qarap, zerdelep jatyrmyn.