Alash qaıratkerleri jerlengen oryn memleket qorǵaýyna alynýy kerek - tarıhshy
Aqtóbede ashyrshylyq, qýǵyn-súrgin jyldaryna arnalǵan tanymdyq kezdesýler ótip jatyr. Saǵı Jıenbaev atyndaǵy kitaphanaǵa stýdentter shaqyrylyp, qujattar tanystyryldy, muraǵat derekteri kórsetildi. Zertteýshi, tarıhshy Bekarystan Myrzabaı jastarǵa ózi zerttegen Alash qaıratkeri Uzaqbaı Qulymbetov týraly baıandap berdi.
Aqtóbe oblysy, Yrǵyz aýdanynda dúnıege kelgen Uzaqbaı Qulymbetov kedeı otbasynda týyp, ósip, Ybyraı Altynsarın ashqan tórt jyldyq mektepte bilim alǵan. Aqtóbedegi muǵalimder semınarııasynda, qazirgi pedagogıkalyq kolledjde oqyp, uzaq jyldar boıy ustazdyq etti.
«Eki jyldan soń aýylyna baryp, 1912-1918 jyldar aralyǵynda muǵalim boldy. Alǵashqy muǵalim aýyldy uıymdastyryp, kirpish basady. Ár kirpishke árip, san salyp, janyndaǵy balalardy úıretip otyrady. Ókinishtisi, 1964 jyly Uzaqbaı Qulymbetov salǵan sol mektep buzylǵan. Shopandarǵa arnalǵan úıdiń qabyrǵasy bar, shatyry bar, peshi bolmady. Qar túsken kezde sovhoz dırektory tapsyrma berip, «tez kirpish taýyp, peshin salyńdar» degen. Sol kezde «Uzaqbaı Qulymbetov degen halyq jaýy bolǵan adamnyń mektebin buzyp, sony aramen tórtke bólseń pesh kirpish shyǵady» dep aıtty. Sapaly salynǵan. Ár kirpishtiń jan-jaǵynan áripter men tsıfrlardy kórdik», - dedi Uzaqbaı Qulymbetovtyń 100 jyldyǵyna arnalǵan jıynǵa barǵan kezde Eraly degen aǵamyz. Ol mektep qazir jermen-jeksen bolyp ketti. 1937 jyly «Halyq jaýy ustaldy, ordasyn oırandaý kerek» dep Yrǵyz aýdanynan belsendiler kelip, ishindegi adamdardy qýyp shyǵyp, temirmen tóbesin oıyp, úıdi ortasyna túsirgen. Ol kúndi Qulymbetovtyń eresek qyzdary este saqtap qalǵan. Arheologııalyq qazba jumystar kezinde ortańǵy bólmede qıraǵan qazan, kese tabyldy. Uzaqbaıdyń ákesi Jelderbaıdyń ekinshi áıeli Nábı tiginshi adam bolǵan edi. Sol jaqtaǵy bólmeni qazǵanymyzda aıaqpen tigetin «Zınger» mashınasynyń tutas qaldyǵy tabyldy», - dedi Bekarystan Myrzabaı.
Uzaqbaı Qulymbetov ózi salǵan mektepte 7 jyl boıy sabaq bergen. 1918 jyly ony Álibı Jangeldın shaqyryp alady. Dál sol shaqta Aqtóbe men Orynbordyń ortasynda aqtar men qyzyldar soǵysyp jatty. Ári Túrkistanda jasaqtalǵan Qyzyl armııanyń áskeri Aralǵa qaraı bet aldy. Osy kezde Álibı Jangeldın Astrahan, Aqtaý arqyly Máskeýden qarý tasyp, Aqtóbe maıdanyna jetkizýdi kózdedi. Janyna Baımen Almanov, Uzaqbaı Qulymbetov, Temirbek Júrgenovti shaqyrdy. Sóıtip olardy Yrǵyz aýdanynyń Táýip, Nura aýyldaryna Keńes úkimetin nasıhattaýǵa jiberdi.
«1919 jyl Keńes úkimeti nyǵaıdy. Bul kezde Uzaqbaı Qulymbetov Yrǵyz ýezdik revolıýtsııalyq komıtetiniń tóraǵasy bolyp otyrdy. Keıin Aqtóbe, Aqmola, Qyzylordaǵa halyq sharýashylyǵy komıssary etip taǵaıyndaldy. Sol jyldary temirjol salyna bastady. Syrtqy saýda salasynda Qytaı men Mońǵolııadaǵy qazaqtardan mal satyp alý máselelerin iske asyrýǵa tyrysty. 1925-1937 jyldar aralyǵynda jeti memlekettik baǵdarlama jasady. Árqaısysy ǵylymı kitap bolyp jaryqqa shyqty. Biraq 1937 jyly órteldi. Máselen, bir memlekettik baǵdarlamasyn aıtsaq, tórt oblysta teri ıleý zaýytyn salý kerek ekeni jazylǵan. Aldymen Qazaqstandy oblysqa, aýdan, aýyldarǵa bóldi. Keıin Semeı, Soltústik Qazaqstan, Aqtóbe, Jambylda teri ıleý, sonyń janynan mindetti túrde júndi óńdeıtin tsehtar ashylý kerek dedi. Tórt jerde sony iske asyra bastady», - dedi tarıhshy zertteý jumystaryna toqtalyp.
Uzaqbaı Qulymbetov qarapaıym muǵalimnen Qazaq KSR Ortalyq atqarý komıtetiniń tóraǵasyna deıin ósti, eńbek etti. Biraq ol 1937 jyly «halyq jaýy» dep ustaldy, keıin atý jazasyna kesildi. «Qulymbetovty kýrorttan ákelip, bir aı úıqamaqta ustap, Almatynyń NKVD ǵımaratyndaǵy jertólege qamady. Sol kezde19 adamdy tirkep, 1938 jyldyń 21 naýryzda jertólede atty. Denelerin qapshyqqa salyp, Almaty qalasy, Buryndaı aýdany, Qamyssaı degen saıǵa aparyp tastaǵan. Al 1989 jyly Almaty oblystyq atqarý komıtetiniń qaýlysymen osy jerdi traktormen tegistep, qala turǵyndaryna sharýashylyq júrgizýge berildi. Gerber degen adam 30 mıllıon rýbl aqsha alyp, sol jerge 100 qaz, 100 úırek, 50 shoshqa qamap baqty. Osyny kórgen ult qaıratkerleri shý kóterip, Máskeýge telegramma saldy. 1992 jyly Buryndaıda «1930-50 jyldardaǵy repressııa qurbandaryna arnalǵan» degen belgi qoıyldy. Ókinishke qaraı, keıin «bul jerde adam az eken, atylǵannyń kóbi Jańalyq aýylynda jatyr» dep barlyq nazar sol jaqqa aýǵan kezde Buryndaıdaǵy Qamyssaı aýylyndaǵy Alash qaıratkerleri jerlengen jer qoqys tastaıtyn orynǵa aınaldy. Ótken jyly «Nur Otan» partııasyna hat jazyp, qoqystan tazartyp, memlekettik qamqorlyqqa alý kerek degen másele kóterdik. Belgi qoıǵymyz keledi. Sol jumysty qolǵa alý úshin adamdardyń basyn biriktirýimiz kerek», - B.Myrzabaı.
Zertteýshi, tarıhshy Bekarystan Myrzabaı áli de bolsa saıası qýǵyn-súrgin qurbandary tolyqqandy zerttelmegenin, Asfendııar Kenjın, Tel Jamanmurynov, Mánshúk Mámetovanyń ákesi Ahmet Mámetov, Alpyspaı Qalmenov, Berkinǵalı Atshybaev sııaqty elimizdiń batysyndaǵy Alash qaıratkerleri eskerýsiz qalyp jatqanyn sóz etti.
