Aqtóbede zertteýdi qajet etetin mádenı-tarıhı eskertkish kóp – mýzeı dırektory
Aqtóbe oblysynda ǵun dáýirin zertteýge basymdyq berildi. Bıyl bes baǵyt tańdalyp, arheologtar men tarıhshylar aýdan, aýylda qazba, tirkeý jumysyn júrgizdi. Oblystyq tarıhı-ólketaný mýzeıiniń dırektory Meıram Dúısenǵalı QazAqparat tilshisine aldaǵy jospary týraly aıtyp berdi.
- Aqtóbede bıyl tarıhı-mádenı eskertkishterdi zertteý úshin kóp is qolǵa alynǵanyn bilemiz. Kúz keldi, qazir qazba jumystary aıaqtaldy ma?
- Aqtóbe oblysynyń mádenı murasyn zertteý, saqtaý, jańǵyrtý, nasıhattaý úshin 2023-2025 jyldarǵa arnalǵan jol kartasy bekitildi. Baǵdarlama aıasynda keshendi arheologııalyq, etnografııalyq jáne qundy zattardy qaıta qalpyna keltirý jobalary belgilendi. Eń basty baǵytymyz – arheologııalyq zertteý jumystary. Sonyń ishinde ǵun dáýiri, ǵun taıpalarynyń eskertkishterin zertteýge aıryqsha nazar aýdardyq. Muny qazirgi kezde jıi aıtyp júrmiz. Sebebi sońǵy 3-4 jylda ǵun dáýiriniń eskertkishteri kóptep tabylyp jatyr. Bıyl zertteý keń kólemde atqaryldy. Tórt qazba jumysy júrgizildi. Negizgi oryndaýshy - Ǵylym jáne joǵary bilim mınıstrligine qarasty Á.Marǵulan atyndaǵy arheologııalyq ınstıtýty. Olar Qobda, Oıyl, Áıteke bı aýdandaryndaǵy birneshe qorymdy qazdy. Tabylǵan zattar zerthanalarǵa berildi. Jyl sońyna deıin tolyq ǵylymı esep alynyp, eńbekter jaryq kóredi. Ekinshiden, oblysta sarmat dáýiri zerttelip jatyr. Orta tas dáýirine jatatyn Tóleýbulaq úńgiriniń mańyndaǵy eskertkishter aıryqsha nysanaǵa alyndy. Aldaǵy ýaqytta bul jerdi týrıstik orynǵa aınaldyrǵymyz keledi. Qazirgi kezde sol mańdaǵy Orqash qorymynda qazba jumystary júrip jatyr. Negizinen eskertkishteri patshalyq oba bolyp esepteledi. ıAǵnı, bıiktigi 4 metr, dıametri 40 metrge jýyq úlken eskertkishte ınstıtýt mamandary júr. Úshinshiden, erte qola dáýirine jatatyn Qarǵaly aýdanynyń Qosestek aýyly mańyndaǵy Tarańǵul qonysy. Ol jerde peshte metaldy balqytyp, óńdegen. Qazir úlken qalashyq, aýyldyń ornyn kórýge bolady. Úshinshi maýsymdaǵy qazba jumystarynda qonyspen qatar janynda adamdar jerlengen jerdi de qamtyp otyrmyz. Tórtinshiden, ortaǵasyrlyq eskertkishterdi zertteý. Ǵylymı, sonyń ishinde jazba derekterdi, halyq aýyz ádebıetindegi orta ǵasyrlyq qalalar týraly málimetterdi negizge ala otyryp, qalalardy anyqtaý úshin barlaý, qazba jumysy qolǵa alyndy. Eń birinshisi - Abat Baıtaq qorymy mańyndaǵy Qosótkel jerinde ornalasqan shaǵyn qonys.
Bul onshaqty jyl buryn anyqtalǵan edi. Ol jerde kirpish kúıdirilgen. Synyqtary, shyńyraý qudyqtyń ydystary tabyldy. Bári tikeleı derek. Budan bólek Temir aýdanynda Altyn Orda dáýiriniń úlken mazarlary bar. Kóktam jerinde qazba jumysy júrip jatyr. Oısylqara tarıhı-mádenı aımaǵynda Altyn Orda dáýirinde altyn óndirilgen karer mańy zertteledi. Al Muǵaljar taýy erte tas dáýiriniń eskertkishterimen belgili. Osy tas dáýiriniń eskertkishteri ekige bólinedi. Mádenı qabatta túzilgen eskertkishter jáne jel, jańbyrdan jerdiń betine shyǵyp qalatyn eskertkishter. Osyndaı kóp eskertkishti zerttep, tabý maqsatyndaǵy úlken arheologııalyq ekspedıtsııa óz jumysyn júrgizip jatyr. Qazan aıynyń ishinde dalalyq jumystar tolyq aıaqtalady.
- Aqtóbede arab qarpimen jazylǵan qulpytastardy oqý, tirkeý jumystary da júrip jatyr. Qazir jumys qaı satyda?
- Bul etnografııa baǵytyndaǵy jumystar. Arab grafıkasymen jazylǵan qulpytastardy zertteý, ǵylymı aınalymǵa engizý boıynsha kóp is tyndyryldy. Úshinshi maýsymnyń ózinde biz 7 aýdannyń terrıtorııasyn ǵana qarap, zerttep shyǵardyq. Baıǵanın, Shalqar, Áıteke bı, Muǵaljar aýdandary kelesi jylǵy josparda. Negizgi maqsat qulpytastardyń bárin tirkep, aýdaryp, úlken ǵylymı katalog shyǵarý. Sebebi fotosyn jiberip, «arabsha jazylǵan, kim aýdarady» dep suraıdy. Keıde maman bar, biraq tıisti bilimi men biligi bolmaǵan soń durys aýdarmaıdy. Qazir bizde mýzeıdiń jáne Sh.Ýálıhanov atyndaǵy tarıhı ınstıtýt mamandary zertteý jasap jatyr. Qazaqsha, biraq tóte nemese shaǵataı jazýy bar qulpytastar jınaqtalyp, kartasy jasalady. Qaı jerde, kimniń jerlengenin bilýge múmkindik týady. Katalog endigi 2-3 jylda qoljetimdi bolady.
- Aýdan, aýyl-aımaqty zertteý jumysy júıeli júrip jatyr. Osy tusta uzaq jyldar boıy nazardan tys qalǵan aýmaq bar ma ?
- Iá, endi shekaralyq aımaqtaǵy eskertkishterdi zertteý mańyzdy. Eki el kelisimine baılanysty terrıtorııadan 25-30 shaqyrymǵa deıingi jerge kirýge bolmaıdy. Arnaıy ruqsat alyp kirip, Orynbor terrıtorııasyna deıingi jerlerdegi eskertkishterdi alǵash ret tirkep shyqtyq. Muny bastap shyqqan tarıh ǵylymdarynyń doktory Rahym Beknazarov bolatyn. Etnografııalyq ekspedıtsııa júrgizdi, Qobda men Mártók aýdandarynyń terrıtorııasynda boldy. Kelesi jyly Hromtaý, Áıteke bı, Qarǵaly aýdandaryndaǵy shekaralas aımaqtar zertteledi. Bul eskertkishter de aldaǵy ýaqytta ǵylymı aınalymǵa engiziledi.
- Bir jylda birneshe kezeńdi qamtıtyn jan-jaqty zertteý júrgizilip jatyr. Qandaı qundy dúnıe tabyldy ?
- 2018 jyly kezdeısoq arheologııalyq olja tabyldy. Elek-1 jerinde jumysshylar altyn buıymdardy kórip qalǵan. Birinshiden, onyń ǵun dáýiriniń eskertkishi ekeni anyqtaldy. Ekinshiden, onda kósem jerlengen. Jaýyngerdiń kıimi, at ábzelderi qazir qalpyna keltirilip jatyr. Ǵylymı qalpyna keltirý jumysy qarasha aıynda tolyq aıaqtalady. Jaýyngerdiń kıim-keshegi, jylqysy men at ábzelderi jasalady. Úlken tájirıbe bar. Reseıdiń Sankt-Peterbýrg qalasynda restavratsııamen aınalysatyn úlken ınstıtýt ǵalymy qazir Aqtóbede jumys istep jatyr. Jumys nátıjesi qarasha aıynyń 23-25 kúnderi ótetin halyqaralyq ǵylymı konferentsııada aıtalady.
- Taıaýda kompozıtor Ilıa Jaqanov kelip Táńirbergen Moldabaıdyń jerlengen jerin kórsetti. Mártók aýdanynda eken. Bul ras pa?
- Keıde sóıtip kórsetip ketedi. Qulpytasy tabylsa jaqsy. Biraq naqty ǵylymı zertteý jumystary kerek-aq. Tanymal adamdar da qatelesedi. Tipti sol jerdi 20 jyl buryn kórsetse, arada ótken 20 jylda jerdiń bederi ózgeredi. Qatty ózgeredi. Oǵan dálelimiz bar. Ábilqaıyr han qorymyn zerttegen kezde 1979 jyly Ábish Kekilbaev kelip, anyqtap ketedi. Ol kezde aýyl aqsaqaldary tiri bolǵan, naqty kórsetken. 2011 jyly barǵan kezde «jer bederi qatty ózgerip ketken eken» dedi. Sonda arada 30 jyl ótti. Sońǵysynda jobalap qana aıtty. Qazirgi kezde dóp basý qıyn, zertteý jumysy kerek.
- Áńgimemizdi osy baǵytta órbitsek... Áıteke bı aýdanynyń shalǵaı aýylynda ornalasqan Han qorymyna adamdar bara ma ?
- Bıyl Ábilqaıyr hannyń 330 jyldyǵyna oraı ǵylymı konferentsııa ótedi. Qorym aýmaǵy qorshaldy. Shyraqshynyń úıi bar. Kesenesine bıyl jóndeý jasaldy. Kesene Áıteke bı aýdany Tolybaı aýylynan 70 shaqyrym qashyqtyqta ornalasqan. Adamdar arnaıy barady. Byltyr 800-deı adam barǵan. Kóbi Qostanaı jaǵynan. 330 jyldyǵyna oraı bizde materıaldar jınaǵy shyǵady. Sonymen birge Bopaı hanym jerlengen jerden topyraq ákeldik. Sony Han molasyna aparyp salamyz. Bopaı hanym Reseıdiń áskerı polıgony aýmaǵyna jerlengen. Ol jaqqa kirý múmkin emes. Kelisimniń arqasynda bir ýys topyraǵyn alý sáti tústi. Sony aparamyz.
- Tarıhta taǵy bir Bopaı hanym bar. Kenesarynyń qaryndasy jerlengen jer de Aqtóbe oblysynda dep aıtylady...
- Kenesarynyń qaryndasy Bopaı hanym jerlengen jer bolýy múmkin degen beıit bar. Ol samannan salynǵan tómpeshik. Halyq Bopaı dep esepteıdi. Naqty aıtý qıyn. Ondaı eskertkishter kóp óńirde. Dáleldeýi qıyn eskertkishter. Árıne, janama derekter bar. Máselen Kilemjaıǵan jer ataýy, Bopaıdyń osynda kelýi. Bireýler HH ǵasyrdyń sońynda qulpytas qoıyp ketken. Ázirge moınyna alyp, zertteýdi bastap jatqan ǵalym joq.
- Zertteýdi qajet etetin taǵy qandaı eskertkishterimiz bar ?
- Dońyztaý óńirinde HVIII-XIX ǵasyrlardyń eskertkishteri bar. Aýyldan alysta bolǵan soń jaqsy saqtalǵan. Keıbiri jeldiń, jańbyrdyń áserinen qulaı bastaǵan. Eń birinshi maqsat tolyq zerttep, ǵylymı aınalymǵa engizip, qalpyna keltirý. Joıylyp ketý qaýpi bar Qyzyltam eskertshkishi de bar. Bir ǵana jary qalyp edi. Bıyl arheologııalyq qazba jumystary júrgizilip jatyr. Or boıynda Kókmeshit, Yrǵyzda Almat tamy da bar. Shalqarda Ońalbek ata kesenesin qalpyna keltirý jumysy júrip jatyr. Balǵasyn kesheniniń tek irgetasy qalǵan. Bizge jetpedi. Tolyq qalpyna keltirý úshin zertteý kerek. Qazba jumysyn júrgizsek, konservatsııalaý kerek. 2022 jyly Edige jaly zertteldi. Edige ámir jerlendi degen boljam boldy. Qazba jumysy júrgizildi. Sol dáýirdiń eskertkishi. Qazirgi Abat Baıtaq kesenesine uqsas. Bir metrdeı jary tolyǵymen saqtaýly. Qazyldy. Іshinen alty súıek tabyldy. Antropologııalyq zertteý boıynsha alty súıektiń úsheýi sábı. Úsh eresek adamnyń negizgi ortasynda jatqany 18-20 jastaǵy jigit, odan keıin 17 astaǵy bozbala, buryshta qarapaıym jerlengeni jasy 50-ge kelip qalǵan er adam. Suraq kóp. Ol eskertkishke aldaǵy ýaqytta konservatsııalaý jumysy júrgiziledi. Jospar bar. Ǵylymı smeta jasalyp jatyr.
- Ǵun dáýiri eskertkishterine qaıta oralsaq... Bıyl bul baǵytqa nege basymdyq berildi ?
- Ǵun dáýiri sońynan qosylǵan kezeń. Aqtóbede buryn sońdy arnaıy eskertkishteri tabylmady. Biz sarmat dáýiriniń eskertkishterin kózben kórip ketemiz, al ǵun dáýiriniń eskertkishterin baıqamaımyz. Sebebi olar kóbine bıikte emes, jasyryn jerlengen. Qazir tehnologııa damyǵan. Spýtnık arqyly túsirilimin alamyz. Osy múmkindikten soń eskertkishterdiń kóp shoǵyrlanǵan jeri Aqtóbe óńiri ekeni belgili. Ǵundardyń birinshi tolqyny eń erte degende Mońǵolııa, Shyǵys Qazaqstan terrıtorııasynan І ǵasyrdyń sońynda qozǵalady. Bizdiń terrıtorııada ІІ ǵasyrdyń basyndaǵy eskertkishteri bar. Odan keıin 150-200 jyl osy jerde kúsh jınaıdy. Kúsh jınap baryp, IV ǵasyrdyń ekinshi jartysynda Eýropaǵa attanady. Odan keıin ǵundardyń negizgi toby óziniń jeri dep eseptegen Qazaqstannyń batys óńirine qaıtyp keldi. Sebebi IV ǵasyrdyń aıaǵy men V ǵasyrdyń basyna jatatyn eskertkish bizden tabyldy. Elek-1-degi eskertkish sol IV ǵasyrdyń aıaǵyna jatady. Eýropadaǵy baǵaly metall óńdeý ádisin osy jerden kóremiz. Úıregen, bálkim sheberlerdi alyp kelgen. Naqtysy zertteý kezinde anyqtalady.
- Áńgimeńizge rahmet.
