Aqtóbe qalasyna 155 jyl: shahardyń alǵashqy bas jospary qandaı boldy
AQTÓBE. KAZINFORM – Aqtóbe qalasy 1869 jyly qurylǵan. Qazirgi kezde shaharda sol jyldary salynǵan ǵımarat joqtyń qasy. Degenmen HH ǵasyrdyń basynda salynǵan eki ǵımarat saqtalǵan. Al kezindegi bas jospardyń kóshirme nusqasy oblystyq tarıhı-ólketaný mýzeıinde bar.
Aqtóbe áskerı bekinisiniń 1869, 1874 jáne 1891 jyldardaǵy bas jospary qazir Aqtóbe oblystyq tarıhı-ólketaný mýzeıinde saqtaýly tur. Bul qujattyń kóshirmesin mýzeıdiń ǵylymı qyzmetkerleri zertteý, izdeý barysynda Máskeý qalasyndaǵy arhıvten alǵan.
1869 jylǵy bas josparda barlyǵy 19 jer ataýy bar. Adam atymen atalǵan jáne beıitter týraly jazylyp, ózender de belgilengen.
Al 1874 jylǵy josparda áskerı bekinistiń syzbasyn kórýge bolady. Aqtóbe qalasy – áskerı bekinis.
- 1860-1870 jyldary patsha úkimetiniń qazaq jerin otarlaý saıasaty basqa bir baǵytta júrgizilgen bolatyn. Ásirese, orys terrıtorııasymen shekaralas jatqan qazirgi Aqtóbe jerinde turaqty bekinis salýdy kózdedi. 1830-1840 jyldary ýaqytsha bekinister bolsa, 1969-1870 jyldary turaqty bekinis salýǵa kóshti. 1869 jyly mamyr aıynyń ortasynda adıýtant, polkovnık ıÝrıı Borh bastaǵan arnaıy jazalaýshy otrıad kelip, Elek pen Qarǵaly ózenderiniń quıylar tusyndaǵy úlken tóbeniń basynda 5 kúnniń ishinde saman kirpishten jańa, turaqty bekinistiń negizin qalady. Ol Aqtóbe bekinisi dep ataldy. Bul ataýǵa qalaı ıe boldy? Ǵalym Saıym Balmuhanov, halyq aqyny Nurpeıis Baıǵanın, jazýshy Qural Toqmýrzın Aqtóbe ataýynyń shyǵýyna baılanysty kóptegen ańyz áńgimelerdi keltirip, bizge jetkizdi. Keıinnen tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty, tarıhshy Berkin Qurmanbekovtiń de zertteýi shyqty. Birinde Qyrym hanzadasyna uzatylǵaly otyrǵan hannyń qyzy kenetten qaıtys bolady. Han qaıǵyryp, úlken eki bıik tóbeniń basyna beıit salǵan. Bul aq kirpishter ǵasyrlar óte erip, tóbeni aqqa boıaǵan. Al Nurpeıis Baıǵanınniń nusqasynda bul jerde er Qarasaı batyrdyń beıiti bolǵan. Bul da ańyz. Al 1869 jyly bekinisti turǵyzǵan kezde osy tóbe tańdalǵan. Kóktemde Qarǵaly men Elek tasyp, mańaıyn sý shaıǵan. Sóıtip tóbeni tańdap tur, - dedi Aqtóbe oblystyq tarıhı-ólketaný mýzeıiniń bólim meńgerýshisi Aıbek Ertemirov.
Onyń aıtýynsha, bekinis ataýy jergilikti halyq aýzyndaǵy ataýmen atalǵan. 1869 jyly 19 mamyr kúni polkovnık ıÝrıı Borh bastaǵan otrıad bekinistiń negizin qalap, tipti zeńbirekten oq atqan. Bul týraly aqparat Sankt-Peterbýrgte shyqqan «Bırjevye novostı» gazetinde jarııalanǵan.
- 1874-1878 jyldary Aqtóbege Reseıdiń birneshe gýbernııasynan adamdar kelip, qonystandy. Olar jergilikti turǵyndarǵa aralasyp, turaqtap qaldy. Al 1891 jyly Aqtóbe áskerı bekinis retindegi statýsyn joıyp, ýezdik qalaǵa aınaldy. Torǵaı oblysynyń quramyna kirdi. Kósheler de sol kezde salyndy. Alǵashqy kósheni Úlken kóshe dep ataǵan. Bul – qazirgi Shernııaz kóshesi. Alǵashqy kósheler qazirgi Aqtóbeniń eski bóliginde ornalasqan. Aqtóbe qalasy ákimdiginiń ǵımaraty da eń bıik tóbede tur. Al HH ǵasyrdyń basynda ónerkásiptik tóńkerister bolyp, Aqtóbe úlken qalaǵa aınala bastady. Aýmaǵy keńeıip, shaǵyn aýdandar salyndy. 1901-1905 jyldary aralyǵynda temirjol tartylyp, Orynbor-Tashkent qatynasy ornady. Sóıtip úlken stansa retinde qazaq jeri men Orta Azııanyń qaqpasyna aınaldy. 1910-1920 jyldary arasynda mádenı oshaqtar, saıası-áleýmettik nysandar boı kóterdi. Kishi kósheler keńeıdi. 1913 jyly Aqtóbeniń eń alǵashqy starostasy V. Moşenskııdiń basshylyǵymen «Aktıýbınskıı gorodskoı vestnık» jýrnaly shyǵyp turdy. Onda Aqtóbeniń hronologııasy, tarıhy basylyp, bizge jetti, - dedi Aıbek Ertemirov.
Aqtóbe qalasyndaǵy alǵashqy mektep 1884 jyly ashyldy. Ol eki klasty orys-qazaq ýchılışesi boldy. Ǵımarat áli de bar. Al 1895 jyly taǵy bir mektep ashylyp, orys-qazaq qyzdar mektebi dep ataldy. Onda oblystyń rýhanı, mádenı, aǵartýshylyq salasyna úles qosqan Arynǵazy han urpaqtary bilim alǵan. «Aktıýbınskıı gorodskoı vestnık» jýrnalynyń shyǵarýshysy da osynda oqydy.
Aıta keteıik, Aqtóbe qalasy turǵyndarynyń sany qazir 600 myńnan asady. Qazir 15 shaǵyn aýdan, 54 turǵyn alaby bar.
