Aqtóbe qalashyǵy ashyq aspan astyndaǵy mýzeıge aınala ma
ATYRAÝ. KAZINFORM — Atyraý qalasynyń irgesinde Aqtóbe-Laetı tarıhı qalashyǵy bar.
Oblystyq tarıhı-mádenı murany zertteý ortalyǵynyń basshysy Tolybaı Dostybaevtyń aıtýynsha, oblys ákimdiginiń 2023 jylǵy 11 sáýirdegi № 53 qaýlysyna sáıkes atalǵan tarıhı qalashyqty qorǵaý aýmaǵy bektilgen.
Jergilikti mańyzy bar tarıh jáne mádenıet eskertkishteriniń qataryndaǵy qalashyq Atyraý qalasyndaǵy «Juldyz-3» shaǵyn aýdanynda ornalasqan. Qalashyqtyń aýmaǵy — 34,9 gektar.
— Aqtóbe-Laetı qalashyǵy HІІІ-HV ǵasyrlarda Kaspıı mańy oıpatyndaǵy Altyn Ordanyń gúldengen qalalarynyń biri bolǵan. Ortaǵasyrda Altyn Orda qalalarynan shyqqan kerýender Horezm, Iranǵa Aqtóbe-Laetı arqyly ótken. Bul qalashyqta alǵashqy qazba jumysyn 1965 jyly arheolog, tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty Mıhaıl Merşıev bastady. Al 1974-1981 jyldary aralyǵynda KSRO Ǵylym akademııasyna qaraıtyn Arheologııa ınstıtýtynyń Edil-Oral boıy ekspedıtsııasy qazba jumysyn júrgizdi. Oǵan arheolog Lev Galkın jetekshilik etken, — deıdi Tolybaı Dostybaev.
Tarıhshylardyń paıymynsha, qalashyqtyń joıylýyna HІV ǵasyrda Kaspıı teńizi deńgeıiniń kóterilýi sebep bolýy múmkin. Al, HH ǵasyrdyń 50-jyldarynan keıin qalashyq ústinen súrleý jol salynǵan. Maldyń taptaýymen mádenı qabaty búlingen.
Atyraý arheologtary bul qalashyqqa 2017 jyly arheologııalyq qazba jumysyn júrgizý qolǵa aldy.
Bıyl H.Dosmuhameduly atyndaǵy Atyraý ýnıversıtetiniń arheologııalyq toby qazba jumysyn jalǵastyrdy. Oǵan arheologter, tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty Marat Qasenov pen Amangeldi Zaınov jetekshilik etedi.
— Oblystyq tarıhı-mádenı murany zertteý ortalyǵynyń tapsyrysymen ortaǵasyrlyq Aqtóbe-Laetı qalashyǵynda arheologııalyq qazba jumysyn bastadyq. Bul qalashyq — Altyn Orda dáýirine tán, elimizde ejelgi órkenıettiń, ekonomıkalyq jáne mádenı damýyna aıryqsha úles qosqan qolóner ortalyǵy. Biz 2017 jyly óndiristik keshendi tapqan edik. Sol kezde eski qala ornynan qysh ydystar men mys tıyndar tabyldy. Kóne buıymdar ǵana emes, eski qalashyqtar — bizdiń babalarymyzdyń tarıhy. Biz nomadtar men sarmattardyń órkenıetin tek kóshpendilikpen ǵana baılanystyrmaýymyz qajet. Óıtkeni, olar da qolónerdi joǵary deńgeıde damytqan. Oǵan Aqtóbe-Laetı qalashyǵynan tabylǵan kóne jádigerler dálel bola alady, — deıdi Marat Qasenov.
Arheologtyń pikirinshe, qalashyqta turǵyn jaılardyń oryndary men qabyrǵalary jaqsy saqtalǵan. Qalashyqtyń mádenı qabatynyń qalyńdyǵy — 15-60 sm.
Munda temir, shyny, súıek, sándik buıymdar óńdeıtin sheberhanalar bolǵan. Al kóne tarıhtan syr shertetin jádigerderdiń arasynda keramıkalyq ydystar, monshaqtarmen júzikter, shynydan jasalǵan bilezikter, HІV ǵasyrǵa jatatyn altyn tıyn bar.
Bul jádigerler Atyraý oblysy tarıhı-ólketaný mýzeıinde qoıylǵan.
— Qala týraly alǵashqy derekti 1861 jyly Oral áskeri syzba bóliminiń meńgerýshisi, shtabs kapıtan A.Alekseev «V 8 verstah ot goroda Gýreva na SV na levoı storone rekı Ýrala est vozvyshennost s prıznakamı postroek, kotorýıý ıa osmatrıval, ı nashel takýıý je bıtýıý posýdý, kak ı v Saraıl-Djadıt, mednye dengı toje pohojı. Krome etogo týt mnojestvo chelovechıh kosteı ı raznyh jıvotnyh» dep jazǵan. Al Aqtóbe ataýy zar zaman aqyny jyrshy Murat Móńkeulynyń «Úsh qııan» tolǵaýynda «Aqtóbe men Qoǵansha, Asanqaıǵy babanyń, Qyzyl tastan úı saldyryp, On jyl tutas otyryp, Áńgime quryp ketken jer…» delingen. Osyndaǵy Aqtóbe ataýyn Aqtóbe-Laetı qalashyǵymen baılanystyrýǵa bolady, — deıdi ǵalym.
Tarıhı-mádenı murany zertteý ortalyǵynyń basshysy Tolybaı Dostybaevtyń aıtýynsha, kóne qalashyq ornyn ashyq aspan astyndaǵy mýzeıge aınaldyrý kózdelgen.
— Mundaı tarıhy qalashyqtar jete zerttelýi qajet. Óıtkeni, el tarıhynyń bolashaq urpaq úshin mańyzy zor. Sol sebepten, bul qalashyqtyń ornyn ashyq aspan astyndaǵy mýzeıge aınaldyrý josparlanyp otyr. Jobaǵa sáıkes 2018-2019 jyldary júrgizilgen arheologııalyq qazba jumystary kezinde 1890 sharshy metr bolatyn qazba ornyna restavratsııa jasalady. Onda sadaq atý ornyn salý josparlanyp otyr. Munda ákimshilik ǵımarat salynyp, abattandyrý jumysy júrgiziledi, — deıdi Tolybaı Dostybaev.
Atyraý oblystyq tarıhı-ólketaný mýzeıiniń dırektory Muhambetqalı Kıpıevtiń pikirine súıensek, ortaǵasyrlyq Aqtóbe-Laetı qalashyǵy men Atyraý qalasynyń tarıhı baılanysyn anyqtalýy múmkin.
— Bul úshin Aqtóbe-Laetı qalashyǵynyń tarıhy odan ári zerttelýi kerek. Onyń ataýyndaǵy Laetı sóziniń maǵynasy tolyq zerttelmedi. Arheologtar bul qalashyqtyń negizinde Altyn Ordalyq qala jatyr degen pikir aıtady. Birinshiden, Aqtóbe-Laetı qalashyǵy bolýy yqtımal. Ekinshiden, qalashyq aýmaǵynda ortaǵasyrlyq qonystar bolýy múmkin degen pikir bar, — deıdi Muhambetqalı Kıpıev.
Eske sala ketelik, byltyr Atyraý oblysyndaǵy jotalardan 50 mln jyl burynǵy akýlanyń tisteri tabylǵanyn habarlaǵan bolatynbyz.