Aqtaýdaǵy BN-350 reaktoryn isten shyǵarý – álem boıynsha alǵash júrip jatqan protsess
AQTAÝ. KAZINFORM – Atom reaktoryn isten shyǵarý – Qazaqstan, Reseı, AQSh, Ulybrıtanııa elderimen kelisilgen, aýqymdy kólemdegi jáne joǵary deńgeıdegi kúrdeli protsess. Bul protsess 1999 jyly bastalǵan. Oǵan deıin, ıaǵnı 1973 jyldan bastap 25 jyl boıy reaktor qandaı maqsatta paıdalanyldy?
BN-350 reaktorlyq qondyrǵysy – jyldam neıtrondy, álemdegi alǵashqy ónerkásiptik reaktor. Ol Mańǵystaý oblysy Aqtaý qalasyndaǵy Mańǵystaý atom energetıkalyq kombınatynyń (MAEK) quramyna kiredi. Kombınat elektr energııasyn, jylý energııasyn, aýyz sý, ystyq sý men tehnıkalyq (sharýashylyq qajettilikteri úshin) sýdy óndirip, osy óńir turǵyndary men óndiristik jáne taǵy da basqa kásiporyndardy qamtamasyz etip otyr.
BN-350 reaktorlyq qondyrǵysy, ıaǵnı ónerkásiptik atom reaktoryn ázirleý týraly sheshim 1960 jylǵy 25 shildede qabyldanǵan. 1963 jylǵy 24 naýryzda jobalaý-konstrýktorlyq jumystary bastaldy. 1971 jyly jeltoqsanda jobanyń negizgi qurylys-montajdaý jumystary aıaqtaldy. Al, 1972 jyly qyrkúıekte reaktor qondyrǵysyna natrıı jylý tasymaldaǵyshy toltyryldy. 1972 jyly 28 qazanda birinshi jylý bólý qondyrǵysyna júkteldi. Reaktordy fızıkalyq iske qosý osy jyly qarashada júzege asyryldy. Al, energetıkalyq iske qosý 1973 jyly jazda boldy. BN-350 reaktor qondyrǵysy 1973 jyldan bastap, 1998 jylǵa deıin 25 jyl boıy eshqandaı aqaýsyz, sátti jumys istegen.
Artýr Sedýsh reaktordy paıdalaný kezinde birde-bir ıadrolyq qaýipti oqıǵa bolmaǵan aıtady. Ol 1997 jyly BN-350 reaktoryna jumysqa ornalasqan. Qazir aýysym bastyǵy bolyp jumys isteıdi. Qyzmetkerdiń aıtýynsha, reaktormen jumys isteý kezindegi qaýipsizdik sharalary qatań saqtalǵan.
- Materıaldardyń beriktigi, konstrýktsııa men qyzmet kórsetýdiń qarapaıymdylyǵy, ıadrolyq qondyrǵy jumys istep turǵan kezdegi personaldyń minez-qulyq mádenıeti jáne óndiristegi qaýipsizdik tehnıkasy – osyndaı qaýipsizdiktiń negizgi sharalary júzege asyryldy. Ol kezde táýekelder men adamı faktorlar bolǵan joq. Alaıda, qoǵamda radıatsııaǵa baılanysty belgili bir qorqynysh paıda bolǵany ras. Biraq BN jumysynyń barlyq ýaqytynda qyzmetkerler arasynda radıatsııalyq nemese qaýipti aýrýlar tirkelgen joq, - deıdi ol.
Tájirıbeli maman sol jyldary elimizde atom energııasyn beıbit maqsatta paıdalanyp, óńirdiń, ónerkásiptiń, áleýmettik salanyń damýyna jol ashqan qyzmetkerlerdiń orasan zor eńbegin atap ótti. BN-350 reaktorlyq qondyrǵysyn jobalap, qurýǵa, montajdaý, iske qosý jumystaryna Fızıkalyq-energetıkalyq ınstıtýttyń ǵylymı jetekshisi, Mashına jasaý tájirıbeli konstrýktorlyq bıýrosynyń bas konstrýktory, Búkilreseılik keshendi energetıkalyq tehnologııalyq jobalaý jáne ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń ǵalymdary qatysqan.
Reaktor – atom elektr stantsııasynyń qazirgi zamanǵy qaýipsizdik normalary bolmaǵan jyldary qurylǵanymen, jobany ázirleýshiler ony qurýda talaptardy joǵary qalyptastyryp, qoldanǵan. Bul BN-350 reaktor qondyrǵysynyń qaýipsizdiginiń eń joǵary deńgeıde bolǵandyǵy týraly qorytyndy jasaýǵa múmkindik beredi.
- Mamandar keıde jalaqy almaı jumys istedi. Bir paryzym dep eseptedi. Reaktordyń senimdi jumysy men qaýipsizdigin qamtamasyz etti. Qazirgi tańda Qazaqstannyń atom ónerkásibi damyp keledi. Beıindi kásiporyndardyń ujymdary eń joǵary talaptar men qaýipsizdik standarttaryn qatań saqtaı otyryp, atom ónerkásibin damytýda búkil el úshin zor, mańyzdy nátıjelerge qol jetkizip jatyr, - deıdi Artýr Sedýsh.
Reaktordy paıdalaný kezinde BN-350 bý generatorlarynda qyzdyrylǵan bý 2-shi jylý elektr ortalyǵyna jiberildi. Odan ári ol elektr energııasyn óndirý úshin, tuşy sý óndirý úshin paıdalanyldy. Reaktordyń jobalyq jylý qýaty – 1000 MVt (ekvıvalenttik elektr qýaty 350 MVt teń) boldy. Birinshi jáne ekinshi salqyndatý kontýrlarynda jylý tasyǵysh retinde natrıı paıdalanyldy, al úshinshi kontýrdyń jylý tasyǵyshy sý men bý boldy.
BN-350 reaktorynyń maksımaldy qýaty – 750 MVt. Biraq, jumys istep turǵan kezinde reaktordyń ortasha qýaty shamamen 600 MVt boldy. Reaktordyń jumysy qoldanystaǵy ýaqytynyń joǵary paıdalaný koeffıtsıentimen sıpattalady, al ol reaktordyń qoldanysta bolǵan kezinde – 0,88. BN-350 reaktorynyń bý generatorlarynda nomınaldy qýattylyqta 386 gradýs temperatýramen saǵatyna 950 tonna bý shyǵardy, bul 125 MVt-qa deıin elektr energııasyn óndirýge jáne bir ýaqytta teńiz sýynan táýligine 80 000 tonnaǵa deıin dıstıllıat alýǵa múmkindik bergen.
Reaktordyń sońǵy toqtatylýy 1998 jyly 16 naýryzda júzege asyryldy. Al, reaktordy paıdalanýdan shyǵarý týraly sheshim 1999 jyly shyqty. Osy kezde Qazaqstan Respýblıkasynyń Úkimeti BN-350 reaktoryn paıdalanýdan shyǵarý týraly qaýly qabyldap, ol keıinnen bólshekteý jáne kómý arqyly 50 jyl merzimge qaýipsiz uzaq merzimdi saqtaý jaǵdaıyna keltirildi.
Qazaqstan úkimetiniń sheshimderine sáıkes, BN-350 reaktoryn paıdalanýdan shyǵarý 3 negizgi kezeńnen turady:
- Birinshi – BN-350 reaktorlyq qondyrǵysyn uzaq merzimdi qaýipsiz saqtaý kúıine keltirý.
- Ekinshi – 50 jyl boıy qaýipsiz saqtaý.
- Úshinshi – jabdyqtardy, ǵımarattardy, qurylystardy ishinara nemese tolyq bólshekteý jáne radıoaktıvti qaldyqtardy kómý, aýmaqty ońaltý.
1999 jyldan beri reaktordy paıdalanýdan shyǵarýdyń 1-kezeńi júrgizilip jatyr. Atap aıtqanda, paıdalanylǵan ıadrolyq otynmen, suıyq metall jylý tasymaldaǵyshpen, suıyq radıoaktıvti qaldyqtarmen, qatty radıoktıvti qaldyqtarmen jumys istelinedi. Ǵımarattardy, qurylystardy jáne ınjenerlik júıelerdi qaýipsiz, uzaq saqtaýǵa daıyndaý, aýmaqty ońaltý jumystary da atqarylyp keledi.
Artýr Sedýshtyń aıtýynsha, BN-350 reaktory toqtatylǵanyna qaramastan, ony paıdalaný tájirıbesi, sondaı-aq qazirgi ýaqytta paıdalanýdan shyǵarý boıynsha jınaqtalǵan tájirıbe álemdik atom ónerkásibiniń damýy úshin zor mańyzǵa ıe.
- Álemdik qaýymdastyq jáne barlyq el jańa atom elektr stantsııalaryn salý qajettiligin tolyq túsindi. Óıtkeni, kómir men munaı bir kúni taýsylady. Al onyń ornyna jańa jáne qaýipsiz atom elektr stantsııalary qajet. Bizdiń elimizde atom elektr stantsııalaryn salý týraly aıtatyn bolsam, dál qazir bul máselede múmkindiginshe tez, oń sheshim qabyldaýdyń ýaqyty keldi. Bizde barlyq resýrs – ýran jáne daryndy ǵalymdar men mamandar, atom salasyna qajetti barlyq daǵdy bar, - deıdi maman.
