AQSh-tyń DDU-dan shyǵýy kelesi indetpen kúresti qıyndatady
ASTANA. KAZINFORM – AQSh-tyń Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymynan shyǵýy kelesi indetpen kúresti qıyndatady. Djordjtaýn ýnıversıtetiniń qoǵamdyq densaýlyq saqtaý quqyǵy jónindegi sarapshysy Loýrens Gostın dál osyndaı pikirde, dep habarlaıdy Kazinform agenttiginiń Vashıngtondaǵy menshikti tilshisi.
DDU maqsaty
Birikken Ulttar Uıymynyń bir bólshegi retinde 1948 jyly qurylǵan Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymy (DDU) búginde álemniń 194 eliniń basyn qosyp otyr. Olar álemdegi qoǵamdyq densaýlyq saqtaý salasynyń eń kúrdeli problemalaryn birlese otyryp sheshýmen aınalysady. Olardyń qatarynda COVID-19, Zıka jáne Ebola vırýstary, sheshek, polıomıelıt, júrek aýrýy, dıabet pen obyr bar. Sonymen qatar DDU vaktsınalar jetkizip, álpemniń túrli óńirlerindegi kedeıler men soǵys is-qımyldarynan zardap shekkenderge kómek kórsetip, tehnıkalyq jetekshilik jasaıdy.
AQSh-tyń uıymdaǵy úlesi
Amerıka uıymnyń eń iri donorlarynyń qataryna keledi. DDU jarııa etken sońǵy derekterge sáıkes, AQSh 2022-2023 jyldary, ıaǵnı 2 jyldyq kezeńde uıym bıýdjetine 1,28 mlrd dollar qarjy quıǵan. Onyń 218,5 mln dollary mindetti jarna bolsa, 1,02 mlrd dollary erikti jarna sanalady. Munan bólek, tótenshe jaǵdaı bolǵan oraıǵa dep rezervtiń qorǵa jarna túrinde 46,7 mln dollar salǵan. Salystyrmaly túrde alar bolsaq, Qytaı dál osyndaı ekijyldyq merzimde uıym bıýdjetine jalpy 157 mln dollar bólip otyr. Onyń 115 mln dollar mindetti jarnasy sanalady.
202-2023 jyldary kezeńindegi DDU-nyń jalpy bekitilgen bıýdjeti 10,4 mlrd dollar bolǵan edi. Al ondaǵy AQSh úlesi 12,3 paıyz.
Prezıdent Donald Tramptyń jarlyǵynda AQSh-tyń halyqaralyq uıymnan shyǵýyna «DDU-nyń COVID-19 indetimen durys kúrese almaýy», «shuǵyl qajetti reformalardy qabyldaýǵa qabiletsizdigi», sonymen qatar agenttiktiń Qurama Shtattardan Qytaı syndy ózge múshe memlekettermen salystyrǵanda «ádiletsiz aýyrtpalyqty tólem» talap etýi sebep bolǵany kórsetilgen.
Este bolsa, 2020 jyldyń shildesinde Donald Tramp Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymynan shyǵýǵa resmı túrde alǵashqy qadam jasaǵan bolatyn. Alaıda, 2021 jyldyń 20 qańtarynda AQSh-tyń burynǵy prezıdenti Djo Baıden eldiń uıymnan shyǵýy kózdelgen zań jobasynyń kúshine enýine tosqaýyl qoıǵan bolatyn.
Qandaı saldary bolýy yqtımal?
Berklı qalasyndaǵy Kalıfornııa ýnıversıtetiniń Qoǵamdyq densaýlyq saqtaý mektebi saıasat jáne basqarý kafedrasynyń professory Stefano Bertotstsı (DDU JITS (SPID) jónindegi jahandyq baǵdarlamasynyń burynǵy dırektor mindetin atqarýshysy – red.) AQSh-tyń DDU-dan shyǵýyn «AQSh úshin de, basqa álem úshin de tragedııa» dep atady.
Onyń paıymynsha, AQSh densaýlyq saqtaýǵa jahandyq qaterdi toqtatý úshin búkil álemdegi eldermen tıimdi yntymaqtastyq qabiletin tómendetedi. COVID-19 indeti shekara talǵamaıtyn kóptegen juqpaly qaterden qaýipsiz bolý múmkin emestigin jáne álemnen ózińdi oqshaýlaýdyń tásili joq ekendigin pash etti.
- AQSh-tyń DDU-dan shyǵýy barlyq qatysýshaǵa, alaıda amerıkalyqtardyń ózderine bárinen de úlken shyǵyn ákeledi. Dál qazirgi ýaqytta Amerıka DDU-da sheshim qabyldaý úshin eń kóp daýysqa ıe bolyp otyr jáne mundaı múmkindiginen aıyrylyp qalady, - dep atap ótedi Stefano Bertotstsı.
Sonymen qatar professor AQSh-tyń qoldaýynan qaǵylý DDU úshin de úlken soqqy bolatynyn basa aıtady.
- AQSh iri donor sanalady. Endigi ýaqytta DDU bıýdjetindegi shyǵyndy toltyrý úshin kóptegen ózge elden qarjy talap etilmek. Óıtkeni, onyń jumysy asa mańyzdy. AQSh óz úlesin tııýdyń ornyna DDU-nyń kóptegen saladaǵy áleýetin shyǵaıtý úshin úlken kómek kórsetýi tıis edi, - dep sanaıdy spıker.
Djordjtaýn ýnıversıtetiniń qoǵamdyq densaýlyq saqtaý quqyǵy jónindegi sarapshysy Loýrens Gostın Qurama Shtattardyń DDU-dan shyǵýy qoǵamdyq densaýlyq úshin «aýyr jaraǵa» aınalady, biraq, «amerıkalyq ulttyq múdde úshin odan da tereń jara bolady» dep sanaıdy.
Sonymen qatar ol AQSh-qa uıymnan shyǵý úshin biraz ýaqyttyń talap etiletindigin alǵa tartady.
- Agenttik qurylǵan kezde Kongress qabyldaǵan birlesken qarar Qurama Shtattardan odan shyǵatyn kezde 1 jyl buryn habarlaýdy jáne aǵymdaǵy qarjylyq jyl úshin uıym aldyndaǵy óziniń qarjylyq mindettemesin tóleýdi talap etedi. Al AQSh-tyń DDU-dan shyǵýy eldiń densaýlyq saqtaý salasyndaǵy álemdik kóshbasshy retindegi jaǵdaıyn álsiretedi jáne kelesi indetpen kúresti kúrdelendiredi, - dedi Loýrens Gostın.
Djons Hopkıns ýnıversıteti halyqaralyq densaýlyq saqtaý jáne medıtsına kafedrasynyń meńgerýshisi, medıtsına doktory Djad Ýolson Qurama Shtattarsyz uıym aıtarlyqtaı qıyndyqtarǵa tap bolady dep sanaıdy.
- Uıym qazirdiń ózinde qarjylyq qıyndyqqa dýshar bolyp tur jáne AQSh-tyń shyǵýy jumys oryndarynyń joıylýyna, jumystyń qysqarýyna jáne uıymnyń keń aýqymdy qyzmetin oryndaý múmkindigin tómendetýine alyp keledi, - dep atap ótedi ol.
Qazirgi ýaqytta AQSh DDU protsesiniń qaterdi baǵalaýdan bastap, uıymda sheshim qabyldaýǵa deıingi barlyq kezeńinde mańyzdy rólge ıe.
- Uıymnan shyǵý Amerıka halqy úshin asa qymbatqa túsedi. Álemde qaýipti aýrý shyqqan jaǵdaıda AQSh ol jaıynda aldyn ala habar ala almaıdy. Sonymen qatar qajetti málimetterge qol jetkizý múmkindiginen qaǵylady. Eldiń daýys berý quqyǵy bolmaıdy. Soǵan oraı qaterdi tejeýge qatysty qabyldanatyn sheshimge jáne emdeý strategııasyn qoldanýǵa yqpal ete almaıdy. Paıda bolǵan patogen málimetterine qol jetkize almaý vaktsına nemese emdeýdiń ózge de ádisterin ázirleýdi kúrdelendiredi. AQSh-tyń DDU elderimen munan arǵy ózara is-qımyly olardyń dostyq qarym-qatynasyna baılanysty bolmaq, - dedi AQSh úshin táýekelderdi tizbelegen Djad Ýolson.
Barlyq sarapshy AQSh uıymnan shyqqanymen 1 jyl boıy qarjylyq mindettemesin oryndaıtyndyǵyn alǵa tartady. Demek, osy jyldyń ishinde DDU-nyń problemalaryn sheshý jáne uıymdy kúsheıtý boıynsha naqty jospar ázirleý úshin dıplomatııalyq arnalar arqyly jumys isteýge degen úmit bar.
Osyndaı jaıt aıasynda Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymynyń bas dırektory Tedros Adan Gebreıesýs túrli elderdiń memleket jáne úkimet basshylaryn Vashıngton halyqaralyq uıym sapyna qaıta oralýy úshin AQSh-qa yqpal etýge shaqyrdy. Qarjylandyrýdaǵy problemalardyń saldarynan uıymnyń Taıaý Shyǵystaǵy, Ýkraına men Sýdandaǵy jumysyna qater tónýi múmkin ekendigin atap ótti.
Buǵan deıin DDU-nyń 2024-2025 qarjy jylyna arnalǵan jalpy bıýdjeti 6,8 mlrd dollardy quraıtynyn jazǵan edik. Onyń 958 mln dollaryn AQSh qosty. Osylaısha, bul el uıym jarnasynyń shamamen 14 paıyzyn qamtamasyz etip otyr.