AQSh-tyń BUU-dan shyǵýy qandaı ózgerister ákelýi múmkin
ASTANA. KAZINFORM — Jaqynda AQSh-tyń respýblıkashyl senatorlary Birikken Ulttar Uıymynan tolyq shyǵý týraly zań jobasyn bastama etip kóterdi. Munyń sebebin baqylaýsyz bıýrokratııalyq ekspansııa jáne qarjylyq bylyqtarmen baılanystyryp otyr. Osy oraıda, sarapshylar AQSh-tyń BUU-dan shyǵýy ekitalaı, tipti jaqyn arada múmkin emes degen boljam aıtady.
Uıymnan shyǵý ońaı emes
QR Prezıdenti janyndaǵy QSZI Eýropa jáne Amerıka zertteýleri bóliminiń jetekshisi Bekjan Sadyqovtyń pikirinshe, AQSh-ta mundaı zań jobasynyń usynylýy eldiń BUU-ǵa qatysty saıası rıtorıkasyn kórsetedi.
− AQSh-tyń BUU júıesinde jumys isteıtin basqa da halyqaralyq qurylymdardan shyǵýy kezinde Memlekettik departamenti belgili bir deńgeıde ulttyq múddelerine sáıkes basymdyqtardy saralady dep oılaımyn. Qazirgi ýaqytta AQSh-tyń BUU-dan shyǵýy ekitalaı stsenarıı dep sanaımyn. Sebebi, bul másele birqatar quqyqtyq suraqty kóteredi, onyń ishinde BUU Jarǵysynyń 6-baby men 110-babynyń qoldanylýy da bar. Oǵan qosa, bul BUU shtab-páteriniń ornalasýyna qatysty máselelerdi qamtıdy. Sondyqtan meniń oıymsha, AQSh-tyń BUU-dan shyǵýy ázirge múmkin emes, − dedi Bekjan Sadyqov agenttik tilshisine bergen suhbatynda.
L.N. Gýmılev atyndaǵy EUÝ halyqaralyq qatynastar kafedrasynyń dotsenti, tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty Sánııa Nurdáýletovanyń aıtýynsha, AQSh senatorlarynyń bul bastamany qoldaýy BUU-dan avtomatty túrde shyǵatynyn bildirmeıdi.
AQSh-tyń uıymnan resmı túrde shyǵýy úshin Kongrestiń jáne tıisinshe atqarýshy bıliktiń maquldaýy qajet. Sondaı-aq, AQSh-tyń BUU músheligine baılanysty barlyq halyqaralyq kelisimderdi qarjylandyrý máselesin sheshý kerek, bul edáýir quqyqtyq jáne dıplomatııalyq kúsh-jigerdi talap etedi.
− Kórip otyrǵanymyzdaı, bul protsess jyldam bola qoımaıdy, óıtkeni barlyq quqyqtyq aspektilerdi retteýge jáne BUU-ǵa múshe basqa memlekettermen qarym-qatynasty retteýge ýaqyt qajet. Quqyqtyq qadamdar turǵysynda AQSh-tyń BUU-dan resmı túrde shyǵýy úshin Kongress deńgeıinde zańnamalyq aktiler qabyldanyp, zańdyq rásimder arqyly júzege asyrylýy kerek, − deıdi sarapshy.
Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ professory, Amerıkalyq jáne demokratııalyq zertteýler resýrstyq ortalyǵynyń dırektory Fatıma Kókeevanyń aıtýynsha, AQSh-tyń BUU-dan shyǵýy — konstıtýtsııalyq jáne halyqaralyq quqyq turǵysynan daýly másele.
− Óıtkeni, BUU Jarǵysynda uıymnan jeke eldiń shyǵý mehanızmi qarastyrylmaǵan. AQSh-tyń BUU-ǵa kirýin 1945 jyly Senat ratıfıkatsııalaǵan, sondyqtan prezıdent D. Tramptyń birjaqty sheshimi AQSh Kongresiniń maquldaýyn talap etedi. AQSh-tyń BUU-ǵa múshelikten tolyq bas tartýy ekitalaı. Alaıda jekelegen qurylymdardan shyǵý jáne soǵan baılanysty qarjylandyrýdyń qysqarýy halyqaralyq yntymaqtastyqqa aıtarlyqtaı áser etýi múmkin, − deıdi F. Kókeeva.
BUU nege synǵa ushyrady?
Sarapshylar AQSh-tyń BUU-dan shyǵýy týraly zań jobasy jahandyq ahýaldyń shıelenisýi aıasynda usynylǵanyna nazar aýdarady. «BUU úlken bıýrokratııalyq qurylymǵa aınaldy, ózekti qaýipsizdik máselelerine jedel jaýap bere almady» degen syn-pikirler aıtylady.
− BUU-ǵa qatysty AQSh synyna negiz bar. Vashıngton ǵana emes, kóptegen múshe memleket te uıymnyń tıimdiligin arttyrý maqsatynda ony reformalaý qajettigin kóterip keledi. Bıýrokratııalyq júktemeniń artýy, fýnktsııalardyń qaıtalanýy, resýrstardy bólýdiń ádildigi sııaqty máseleler BUU aıasynda jyldar boıy talqylanyp keledi. Osy turǵyda AQSh-tyń saıasaty uıym jumysyn jaqsartýǵa yntalandyrýshy faktor bolýy múmkin, − dep pikir bildirdi F. Kókeeva.
Degenmen, BUU áli de balamasy joq jahandyq alań bolyp qala beredi. Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev birneshe ret atap ótkendeı, bul uıym álemniń barlyq derlik memleketin biriktiredi jáne ǵalamdyq syn-qaterlerge ujymdyq sheshim qabyldaýdyń negizgi quraly bolyp sanalady.
− Alaıda, bul BUU-nyń reformalaýdy qajet etpeıtinin bildirmeıdi. Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev uıymdy jańǵyrtý keregin, atap aıtqanda, ádiletti ókildikti qamtamasyz etip, sheshimderdiń tıimdiligin arttyrý úshin Qaýipsizdik Keńesin reformalaý qajettigin erekshe atap ótti. Sondyqtan geosaıası syn-qaterlerge qaramastan, BUU kópjaqty yntymaqtastyqtyń negizgi alańy bolyp qala beredi, − dedi Fatıma Kókeeva.
BUU balama qarjy kózderin izdeýi kerek
BUU jalpy bıýdjetiniń shamamen 22 paıyzyn AQSh qarjylandyrady. Bul el tarapynan qarjylandyrýdyń toqtaýy BUU-nyń óz jobalaryn, ıaǵnı gýmanıtarlyq mıssııalardy, bitimgerlik operatsııalardy, bilim berý jáne densaýlyq saqtaý salasyndaǵy túrli jobalardy qarjylandyrý múmkindigine aıtarlyqtaı áser etedi.
− Qarjynyń jetispeýi BUU mekemelerindegi qyzmetkerlerdiń qysqarýyna jáne damýshy elderge kórsetiletin kómektiń azaıýyna da ákeledi. Alaıda, basqa múshe memleketter óz jarnalaryn kóbeıtýge májbúr bolýy múmkin, biraq bul búkil tapshylyqty óteı almaıdy. Eger qarjynyń qaıta bólinýi týraly aıtsaq, onda BUU balama qarjylandyrý kózderin izdeýge májbúr bolatyn shyǵar. Bul iri qorlardyń, jekemenshik uıymdardyń nemese ǵalamdyq qaýipsizdik pen turaqtylyqty qoldaýǵa múddeli basqa memleketterdiń qaıyrymdylyq qarajaty bolýy múmkin. Biraq, bul qarajat turaqsyz jáne uıymnyń uzaq merzimdi jumysy úshin jetkiliksiz bolýy múmkin, − dedi EUÝ ǵalymy Sánııa Nurdáýletova.
Onyń pikirinshe, AQSh Birikken ulttar uıymynan shyqsa, basqa memleketter BUU Qaýipsizdik Keńesiniń qurylymyn ózgertýge, veto quqyǵy men basqa da artyqshylyqtardy qaıta bólýge tyrysýy múmkin.
− Degenmen, BUU-ny reformalaý protsesi óte kóp ýaqyt alady jáne ol iri oıynshylardyń, sonyń ishinde Qytaı men Reseıdiń eleýli qarsylyǵyna tap bolýy múmkin. Bul elder óz ustanymdaryn álsiretetin ózgeristerdi qoldamaýy yqtımal. Óz kezeginde, AQSh balama tetikterdi usynýy múmkin, ıaǵnı jańa halyqaralyq uıymdar qurý nemese qoldanystaǵy aımaqtyq bloktardyń rólin kúsheıtý nusqalary qarastyrylýy múmkin, − dedi sarapshy.
AQSh yqpaly álsirep, óńirlik alıanstar kúsheıedi
AQSh-tyń BUU-dan shyǵýymen aımaqtyq alıanstardyń mańyzdylyǵy arta túsedi. Eýropalyq Odaq elderi, Japonııa, Úndistan, Aýstralııa jáne basqa da oıynshylar qaýipsizdik pen ǵalamdyq máselelerdi sheshýdiń tıimdi halyqaralyq mehanızmderin qurý boıynsha óz kúsh-jigerin arttyrýy múmkin.
Bul elder aımaqtyq ınstıtýttardy nyǵaıtýǵa, mysaly ASEAN-dy damytýǵa nemese bitimgerlik operatsııalardy, terrorızmmen kúresti jáne gýmanıtarlyq máselelerdi sheshýdi qamtamasyz etý úshin jańa yntymaqtastyq formalaryn qurýǵa talpynýy múmkin.
− Qaýipsizdik máseleleri týraly aıtsaq, AQSh BUU-da, ásirese Qaýipsizdik keńesinde basty ról atqarady, munda onyń veto quqyǵy bar ekeni belgili. AQSh-tyń BUU-dan shyǵýy uıymdy mańyzdy oıynshydan aıyryp, onyń yqpalyn álsiretýi múmkin. Bul sheshim AQSh dástúrli túrde kóshbasshy oryn alatyn ǵalamdyq saıasatta basty yqpaldyń basqa iri derjavalar paıdasyna qaıta bólinýine ákelýi múmkin. Mysaly, munda biz Qytaı men Reseıdi ataı alamyz, − deıdi Sánııa Nurdáýletova.
AQSh-tyń ketýi BUU-nyń halyqaralyq daǵdarystardy — qarýly qaqtyǵystardy, terrorızmdi, gýmanıtarlyq apattardy tıimdi sheshý qabiletin álsiretýi múmkin.
− AQSh-tyń BUU-ǵa qatysýynsyz aımaqtyq alıanstar men basqa da koalıtsııalardyń, mysaly ASEAN, Eýropalyq Odaq, ShYU jáne basqa da uıymdardyń róli artýy múmkin. Bul qurylymdar ǵalamdyq bitimger jáne uıymdastyrýshy rólindegi AQSh-tyń ornyn toltyrýǵa tyrysýy yqtımal. Mundaı jaǵdaıda, osy alıanstardyń kúsheıýi halyqaralyq saıasattyń odan ári bólshektenýine jáne bılik ortalyqtary arasyndaǵy básekelestiktiń artýyna ákelýi múmkin. Soǵan sáıkes, bul BUU-dan táýelsiz ekijaqty jáne kópjaqty kelisimderdiń mańyzdylyǵyn arttyrýy múmkin, − dedi S. Nurdáýletova.
AQSh-tyń Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymynan, Adam quqyqtary jónindegi keńes pen ıÝNESKO sııaqty negizgi qurylymdardan shyǵýy jáne bolashaqta qatysýyn qysqartýdy talqylaýy AQSh-tyń jahandyq deńgeıdegi yqpalyna nuqsan keltirýi múmkin. Bos keńistikti, ásirese BUU Qaýipsizdik Keńesinde Qytaı men Reseı sııaqty elder óz yqpalymen toltyrýy yqtımal.
− AQSh-tyń halyqaralyq qaýipsizdik máselelerine qatysty áreketterine aıtylǵan synǵa jaýap retinde qarjylandyrýdy qysqartýy belgili bir dıplomatııalyq oqshaýlaný qaýpine ákelýi múmkin. Sonymen birge, AQSh halyqaralyq normalardyń ózgeristeri, aımaqtyq qaýipsizdikke qatysty qaýipter, syn-qaterler jáne elderdiń ustanymdary týraly aqparatqa tolyq qol jetkize almaıdy. Oǵan qosa, ekologııalyq qaterler, pandemııalar, lańkestik shabýyldar syndy mańyzdy aqparattarǵa qoljetimdilik te shektelýi múmkin. Bul óz kezeginde dıplomatııalyq yqpaldyń álsireýine, odaqtastarmen is-qımyldy úılestirý deńgeıiniń tómendeýine jáne AQSh-tyń jahandyq bastamalarǵa qatysý múmkindiginiń azaıýyna ákelýi múmkin, − deıdi Fatıma Kókeeva.
Basqa elder BUU-dan shyǵýy múmkin be?
Bul suraqta sarapshylar pikiri ekige bólindi jáne mundaı stsenarııdiń múmkindigin joqqa shyǵarmaý qajettigi aıtyldy.
− Basqa memleketterdiń de osyndaı qadamdarǵa barýy yqtımal, sebebi bul basqa elder úshin pretsedent bolýy múmkin. AQSh-tyń BUU-dan shyǵý týraly sheshimi uıymnyń qazirgi jumysyna qanaǵattanbaıtyn basqa memleketterdi de osyndaı áreketterge ıtermeleýi múmkin. Bul qatarǵa BUU óz múddelerin tolyq qamtamasyz etpeıdi dep sanaıtyn elder, óz daýystary jetkilikti deńgeıde eskerilmeıdi dep esepteıtin damýshy memleketter nemese uıymnyń jalpy tıimdiligine kóńili tolmaıtyn elder kirýi múmkin. Bul qatarda Reseı bolýy múmkin, sondaı-aq ortasha derjavalar qatarynda Túrkııany atap ótýge bolady. Oǵan qosa, Iran men basqa da elderdi eskerýimiz qajet. Mundaı jaǵdaı halyqaralyq júıeniń fragmentatsııasyna ákelip, mańyzdy sheshimder jahandyq deńgeıde emes, aımaqtyq deńgeıde qabyldanýy yqtımal, − deıdi S. Nurdáýletova.
QazUÝ professory F. Kókeeva BUU — 193 memleketti biriktiretin, kóptegen el úshin mańyzdy yntymaqtastyq alańy ekenin atap ótti.
− Meniń oıymsha, AQSh-tyń BUU-nyń jekelegen qurylymdarynan shyǵýy basqa memleketterdi uıymnan tolyqtaı bas tartýǵa ıtermelemeıdi, óıtkeni BUU — halyqaralyq dıalogti, bitimgershilikti jáne ártúrli saladaǵy ortaq kúsh-jigerdi úılestirýdi qamtamasyz etetin basty uıym. Sonymen qatar, BUU-ǵa múshelikten bas tartý elder úshin dıplomatııalyq, ekonomıkalyq jáne abyroı-bedeline qaýip-qater týdyrýy múmkin, − dedi ol.
Qazaqstan ustanymy qandaı?
Mamandardyń pikirinshe, bul jaǵdaıda AQSh úshin BUU-ny reformalaý boıynsha dıalogke qatysý — anaǵurlym pragmatıkalyq qadam bolar edi. Dál osy zań jobasyn respýblıkashyldar BUU-nyń 80 jyldyq mereıtoıy qarsańynda usyndy. Sonymen qatar, Bas Assambleıanyń 80-sessııasynyń kún tártibi áli belgilenbegenin eskergen jón. Osylaısha, AQSh BUU-ny reformalaý máselesin kún tártibine engizýge yqpal etedi.
− Qazaqstan árdaıym BUU-ny taratýdy emes, jańǵyrtýdy jaqtap keledi. Bul jerdegi mańyzdy túıin — qazirgi tańda BUU-nyń balamasy joq, óıtkeni ol ártúrli jahandyq máselelerdi retteıtin 190 memleketti biriktirip otyr. Qazaqstan BUU-ny reformalaýdy jaqtaıtyn jalǵyz memleket emes. Bul máseleni Afrıka Odaǵy, sondaı-aq Úndistan, Germanııa, Japonııa da kóterip otyr. Olardyń BUU-nyń XXI ǵasyrda qalaı jumys isteýi kerektigine qatysty óz kózqarastary bar, − dedi QSZI sarapshysy Bekjan Sadyqov.
BUU — kópjaqty yntymaqtastyq, dıplomatııa jáne jahandyq máselelerdi sheshý úshin biregeı múmkindik beretin ámbebap halyqaralyq uıym.
− BUU-dan bas tartý ǵalamdyq fragmentatsııaǵa ákelýi múmkin, bul jaǵdaıda eń mańyzdy sheshimder tek óńirler deńgeıinde qabyldanatyn bolady. Mundaı jaǵdaıda endi jahandyq basqarý týraly aıta almaımyz, bul óz kezeginde búkil álemdik júıeniń kúrdelene túsýine alyp kelýi múmkin, − dedi EUÝ ǵalymy Sánııa Nurdáýletova.
Eske salsaq, QR Prezıdenti janyndaǵy Qazaqstan strategııalyq zertteýler ınstıtýtynyń dırektory Erkin Tuqymov Jibek Joly telearnasynyń «Ýáde» baǵdarlamasynda BUU-nyń álemdegi róli men uıymǵa qandaı reformalar qajettigi týraly suraqtarǵa jaýap bergen edi.
Aıta ketsek, 1992 jyly 2 naýryzda BUU Bas Assambleıasy 46-sessııasynyń plenarlyq májilisinde Qazaqstan Respýblıkasy Birikken Ulttar Uıymyna múshelikke qabyldandy. Sheshim daýysqa salynbaı, biraýyzdan maquldandy. Qazaqstan Respýblıkasy BUU-ǵa múshelikke qabyldanǵannan keıin, birden Tynyq muhıty jáne Azııa aımaqtary Ekonomıkalyq jáne áleýmettik komıssııanyń músheligine ótti.