AQSh-Qytaı: tarıf qaqtyǵysy Qazaqstanǵa qalaı áser etedi?
ASTANA. KAZINFORM – AQSh prezıdenti Donald Tramp ózindik kelissóz júrgizý mánerimen ǵana emes, sondaı-aq jahandyq ekonomıkany tyǵyryqqa tiregen qadammen de tarıhqa enetini sózsiz. Osy oraıda Kazinform tilshisi tarıf saıasatynyń sebep-saldary men qarjy naryǵyna áserin taldady.
Álemdik ekonomıkadaǵy alasapyran
Qazir barlyq el ábigerge túsip, keıingi sheshimniń qalaı qubylaryn ańdaı almaı otyr. Shyn máninde, bar másele de sol sońyn bilip bolmaıtyn is raıynda jatyr emes pe. Sebebi ekonomıkadaǵy kez kelgen sheshim, memlekettik ekonomıkalyq saıasat ne jeke ınvestorlardyń áreketi bolsyn, uzaqmerzimdi perspektıvaǵa qurylady. Úrdister, suranys, aqsha quny esepke alynýy shart. Al keıingi tarıf baǵamynda bul ereje joq – aqyry men merzimi de belgisiz.
Osy turǵydan alsaq, Tramptyń oqys áreketi jahandyq ekonomıka ustanymdaryn mansuqtap, haos ákelýde. Bul kedendik baj salyǵyn engizý týraly qabyldaǵan sheshimge de, kelissózge deıin 90 kunge tejeý uıǵarymyna da qatysty. Nege deseńiz, mundaı ekonomıkalyq jaǵdaıda ınvestıtsııa týraly áńgime qozǵaý múmkin emes. Tramp orasan zor salyq engizse de jaǵdaıdyń ózgerýi qıyn. Tipti oıynan aınyǵannyń ózinde óndiriske salynǵan ınvestıtsııalardan mán ketedi.
Sondyqtan 2 sáýirdegi Tramptyń álem elderine salǵan salyǵynan soń ǵalamdyq ekonomıka shaıqalyp, kez kelgen áleýetti ınvestor mańyzdy sabaq aldy: asyǵys sheshimge jol joq. Aldymen AQSh prezıdentiniń qaı jerge deıin baratynyn jáne nátıjesinde ekonomıkalyq qatynastarda nendeı ózgeris bolatynyn túsiný kerek. Árige ketsek, Tramptyń salyǵy men saýda soǵysyn ǵana emes, keleshek baǵdardy baǵamdaı bilý kerek sekildi.
Jalpy Tramptyń 2 sáýirde bastaǵan saýda soǵysy – prezıdent úshin úırenshikti taktıka. Qysym arqyly qalaǵanyn alý burynnan seziletin. Mysaly, ádepkide ol álemniń barlyq derlik memleketi úshin kedendik baj salyǵyn kóterdi. Ásirese, QHR-ǵa arnalǵan tarıf aýqymdy bolatyn. Keıin Qytaı qarymta jaýap retinde AQSh-qa baj salyǵyn ósirgen soń kórsetkish 104 paıyzǵa kóterildi, 9 sáýirde 125 paıyzǵa turaqtaǵan. 10 sáýirde Aq úı 125 paıyzǵa naýryzdaǵy 20 paıyzdy qosyp, Qytaı taýaryna arnalǵan kedendik baj salyǵyn 145 paıyzǵa bir-aq shyǵardy. Osylaısha, bir-birine bolashaǵy bulyńǵyr baj salyǵyn salýmen álek, al qalǵan elder nazar qos memleketke oıysqan shaqta 10 paıyzdyq tarıfti mise tutyp, demin ishine tartyp otyr.
Tarıf qunyn tutynýshy tóleıdi
Eki memleket arasyndaǵy saýda soǵysy qaı tarap úshin de tıimsiz. Eger bulaı jalǵassa, ne eksporttyq-ımporttyq operatsııalar múldem toqtatylýy qajet, ne baǵa eki esege jýyq ósýi shart. Sebebi ekonomıka qaǵıdasy boıynsha, kedendik baj salyǵyn kótergeni úshin tutynýshy artyq shyǵyndalatyn zańdylyq baryn umytpaǵan jón. Demek, baj salyǵynyń salqynyn sezgen AQSh pen Qytaı kompanııalary tyǵyryqqa tireledi degen sóz.
Іs aýqymyn eki memleket arasyndaǵy taýar aınalymynan ańǵarýǵa bolady. AQSh-Qytaı arasyndaǵy alys-beris 585 mlrd dollardy quraıdy: 440 mlrd dollar – Qytaıdyń AQSh-qa tasymaly, 145 mlrd dollar – AQSh-tyń Qytaıǵa jetkizgen taýar kólemi. Baıqasaq, bul jerde Beıjińniń esesi ketetin tusy basym, olardyń saýda balansyndaǵy profıtsıti 295 mlrd dollarǵa teń. Qytaıdyń eksportqa baǵdarlanǵan ekonomıkasy úshin AQSh – aýqymdy naryq, mańyzy joǵary memleket.
Onyń ústine qytaılyq taýarlar amerıkalyq naryqqa kirýi úshin birneshe talapqa saı bolýy shart. Sonyń ishinde zııatkerlik menshik quqyǵyn erekshe ataýǵa bolady. Qazir Qytaı AQSh-tan jańa tehnologııalarǵa qatysty zııatkerlik quqyqty alyp otyr. 2018 jyly Tramp alǵash prezıdent bolǵan kezde júrgizilgen AQSh-Qytaı arasyndaǵy saýda kelisiminde zııatkerlik menshik quqyǵy máselesiniń qozǵalýy da osynyń aıǵaǵy edi. Sondyqtan Beıjiń AQSh-qa eksport arqyly basqa naryqtan ala almaıtyn tehnologııalyq damý múmkindigine de qol jetkizip otyr deı alamyz. AQSh úshin de solaı, munda Qytaıdan qajetti taýarlardan bólek, joǵary tehnologııalyq ónimder ákelinedi, ishinde Apple kompanııasynyń uıaly baılanys qurylǵylary da bar.
Qytaı úshin eksportqa baǵyttalǵan kásiporyndardyń kóbeıgeni kerek. Osy arqyly jumyssyzdyq máselesin sheshýdi kózdeıdi. Sondyqtan alǵashqy reforma kezinde arzan jumys kúshin qurý saıasattyń bir bóligine aınalǵan. Qazir jaǵdaı sál basqasha. Qytaıdaǵy jumys kúshiniń aqysy ósti, bul taýardyń ózindik qunyn arttyrýda. Kásipkerler tabysyn memleket járdemimen (nesıe, jeńildikter) nemese eksport úshin qurylǵan ınfraqurylymnyń arqasynda ǵana saqtap otyr.
Qarsylastar saýdany toqtatýǵa daıyn ba?
Moıyndaý kerek, búginde Qytaı sekildi tapsyrysty qysqa merzimde ári qolaıly baǵamen oryndaýǵa qaýqarly el az. Muny pandemııa kezinde anyq kórdik. Onyń ústine ózge memlekettiń AQSh-taǵy áleýmettik mańyzy bar taýarlardyń joǵary talabyna Beıjińdeı jaýap bere alýy ekitalaı. AQSh-qa da á degennen Qytaı ımportyn almastyra qoıatyndaı seriktes tabý qıyn, al óz jerinde Qytaı usynyp otyrǵan baǵamen ónim shyǵarý múmkin emes. Jeńil kıim, ydys-aıaq sekildi taýarlardy Vetnam men Bangladeshte shyǵarýdyń «jarasy jeńil», alaıda ózge taýarlar úshin óndiristik baza, aýqymdy ınvestıtsııa qajet.
Eger tehnologııalyq ónim týraly aıtatyn bolsaq, onda Qytaıdyń kez kelgen tehnologııalyq ónim úshin óte mańyzdy bólik – sırek metall turǵysynda artyqshylyǵy bar. Munda sırek kezdesetin metaldardyń 70% óndiriledi: gallıı, germanıı, ındıı sekildi asa mańyzdy hımııalyq elementter kezdesedi. Sırek metaldyń álemdik naryǵy nebary 13 mlrd dollar bolsa da, trıllıondaǵan dollar kólemindegi tehnologııalyq ónim sırek metalǵa táýeldi. ıAǵnı, AQSh pen Qytaı arasyndaǵy kez kelgen keleńsizdik, tipti saýda qatynasynyń ýaqytsha toqtaýy da ǵalamdyq ekonomıkaǵa ońaıǵa soqpaıdy. Osy oraıda basty saýal týyndaıdy: ǵalam ekonomıkasynyń qos alpaýyty elaralyq saýda qatynasyn túbegeıli toqtatýǵa qanshalyqty daıyn? Sebebi jaǵdaıy soǵan kele jatyr.
Bulaı bola qalsa, aldymen AQSh zardap shekpek. Sarapshylar ishki naryqtaǵy taýar quny áp-sátte kókke kóteriledi degen oıda. Mysaly, iPhone-nyń baǵasy 3,5 myń dollarǵa deıin jetýi múmkin. Áleýmettik mańyzy bar taýarlardyń da baǵasy artatyn bolady. Amerıkalyqtar Qytaıdan keletin taýardy tez arada almastyra almaıtynyn aıttyq, álemde mundaı aýqymdy óndiris qarqyny joq. Al AQSh aýmaǵynda óndiristi qurýǵa ınvestıtsııa, tarıf ózgerisi men kóp ýaqyt qajet.
Saýda soǵysyndaǵy Beıjińniń taǵy bir «kóziri» – AQSh oblıgatsııalary. Qytaıdyń qolynda 759 mlrd dollardy quraıtyn AQSh oblıgatsııalary bar. Ahýal nasharlasa, olar oblıgatsııalardy jappaı satýy yqtımal. Munyń qandaı keıipte bolatyny 2 sáýirde baıqaldy, ınvestorlar kedendik baj salyǵy kóterilgen shaqta oblıgatsııalardy dúrlige satqany edi. Mundaı qadam qaıtalansa, AQSh-qa bıýdjet tapshylyǵyn joıý qıynǵa túsetini anyq. Al saýda aınalymy toqtap nemese kólemi kemidi degenshe, Qytaı oblıgatsııalardy ustap otyrmaıdy deı berińiz. Joq degende, kásiporyndardaǵy shyǵynyń ornyn toltyrý úshin qoldanatyny túsinikti.
Basymdyq – Beıjińde
Qalaı degenmen, tarıf daýynyń basty sebebi Qytaı sekildi. 9 sáýirde Tramp barlyq elge engizgen kedendik baj salyǵyna qatysty ózgeristi 90 kúnge shegerdi, qazir tek 10 paıyzdyq meje saqtalǵan. Kóp ótpeı, QHR tóraǵasy Sı Tszınpın dosy ekenin ári onymen kezdesýge ázir ekenin jetkizdi. Demek Tramp Qytaıǵa basymdyq berip otyr degen sóz.
Qytaıdyń da kútkeni osy bolǵanymen, mundaı ózgeristi tańdanyspen qabyldaǵany shyndyq. Beıjiń úshin az da bolsa jahandaný úrdisin saqtaý mańyzdy. Árıne, kórshimizdiń óz máselesi bastan asady, alaıda AQSh bastaǵan saýda soǵysynda jeńilis tabatyn tarap emes.
Jalpy Tramp tez sheshimge qumar, sol úshin amerıkalyq bıýrokratııanyń qazanynda qaınaǵan tájirıbesin shashyp-aq jatyr. Beıjiń qarsylasty aýyzdyqtaýǵa tyrysyp, nege bolsa da daıyn ekenin sezdirip áýre. Anyǵy, taıtalasta Qytaıdyń ekonomıkalyq protsesterdi basqarý joly basym túsetin sekildi. Sebebi, Qytaı eksportyndaǵy AQSh úlesi – 13 paıyz, eger ekonomıkalyq teketires ýshyqsa, eksporttan joǵaltqan shyǵyndy ıýanniń kómegimen qaıtarýy ǵajap emes jáne birazǵa deıin shydas berýi múmkin.
AQSh týraly bulaı aıtýǵa bolmas. Qytaıǵa tasymaldanatyn qarapaıym soıa eksportyn joǵaltýdyń ózi - dástúrli respýblıkalyq shtattardaǵy fermerlerge úlken soqqy. Al jappaı tutyný ónimderi baǵasynyń ósýi halyqtyń jaǵdaıyn nasharlatyp, elektorattyń kóńil-kúıine áser etetin bolady. Mysaly, jaqynda qor bırjasyndaǵy dúrlikpeden AQSh zeınetaqy qoryn dúr silkindirgeni este. Іri ınvestorlar men orta tap ta «taıaq jedi». Munyń bári 2 sáýirdegi kedendik baj salyǵyna qatysty sheshimdi 3 aıǵa shegerýge ıtermelegen-di. Bul halyq pen aýqatty kásipkerlerdiń Tramp saıasatyna qanshalyqty áser ete alatynyn kórsetti.
Sonymen, AQSh Qytaıdy saýda soǵysyndaǵy jalǵyz qarsylasyna aınaldyrdy. Alaıda yǵyna kónbegen Beıjiń saıasaty Trampty áli de tyǵyryqqa tireıtindeı. Olaı deıtinimiz, AQSh prezıdenti - sabyrsyz. Onyń taktıkasyna eti úırengen qarsylasy asyǵar emes, túbi alǵashqy qadam muhıttyń arǵy jaǵynda jasalatynyn túsinip otyr. Bul kún de alys emes...
Qazaqstannyń jahandaný daǵdarysyna jaýaby qandaı?
Qazaqstan kózimen qarasaq, saýda soǵysy esh jaqsylyq ákelmeıdi. Árıne, qurlyqtyń qaq ortasyndaǵy el úshin saýda qatynasyn damytý mańyzdy. Osy turǵyda biz úshin jahandaný úrdisi árqashan ózekti faktor bolǵan. KSRO kezinde aımaq geografııalyq oqshaýda jatty, endi búgin Eýrazınyń saýda jolyna tamyr baılaýǵa talpynyp otyrmyz. Ol úshin EýroOdaq pen Qytaı arasyndaǵy saýda marshrýtyna aınalý, soltústik pen ońtústikti baılanystyratyn kópir bolý qajet. Osynyń bári jahandaný daǵdarysyna jaýap retinde aımaqtandyrý formatyn damytýdy talap etedi.
Bir jaıt anyq, eger ǵalamdyq teketires toqtamasa, is te nasharǵa shabady. Halyqaralyq saýda kóleminiń qysqarýy, ınvestıtsııa aýqymynyń azaıýy, suranys pen shıkizat baǵasynyń tómendeýi kútip tur. Mundaı jaǵdaıda memleketter ulttyq valıýtanyń álsireýin paıdalanyp qalǵan naryq úshin kúrespek. Atap aıtqanda, Qytaı eksportty sýbsıdııalaý jáne ıýandi álsiretý arqyly tasymaldy arttyrýǵa tyrysýy múmkin.
Jaqsy yrymǵa bastasaq, eń yqtımal boljam – kelisim. ıAǵnı, AQSh pen Qytaı ekonomıka shańyraǵyn shaıqaltpaı, ymyraǵa kelýi yqtımaldyǵy joǵary. Qos el de múddeli: Beıjińge – jahandaný úrdisi qajet, Tramp – ýaqytqa sarań.
Buǵan deıin Tramp sheshimi jahandaný úrdisine qalaı áser etetinin jazǵan bolatynbyz.