AQSh álemdi arzan munaıǵa qaryq qyla ala ma – sarapshylar paıymy
ASTANA. KAZINFORM – AQSh Prezıdenti Donald Tramp eldiń ekonomıkalyq tuǵyryn munaı men gaz esebinen nyǵaıtýǵa nıetti ekenin málimdep úlgerdi. Jyldar boıy keıinge ysyrylyp kelgen taqtatas munaıynyń óndirisin qaıta jandandyryp, búkil álemdi arzan munaı men suıytylǵan gazǵa qaryq qylatynyn jarııalady. Biraq keı sarapshylar AQSh qazirdiń ózinde munaıdy maksımaldy kólemde óndirip jatqanyn aıtady.
Munaı derjavasy?
Munaı-gaz salasynyń sarapshysy Asqar Ismaılov AQSh munaı derjavasyna aınalý úshin burǵylaý salasyna qomaqty ınvestıtsııa tartý kerek dep esepteıdi. Onyń ózinde geologııalyq barlaý jumystaryn kúsheıtip, jańa ken oryndaryn ashý kerek bolady.
- Jańa uńǵymalar burǵylaý úshin keminde 2-3 jyl, geologııalyq barlaý júrgizip, ken ornyn ázirleýge 5 jyl ketýi múmkin. Demek, Tramp óziniń prezıdenttik merziminde álemdi arzan munaıǵa qaryq qyla almaıdy. Budan AQSh-ta munaı óndirisi artty dep, munaı baǵasy kúrt qubylady dep kútýdiń qajeti joq degen qorytyndy jasaýǵa bolady. Óndiriletin munaı kólemi sál artýy múmkin. Biraq OPEK ondaı syn-qaterlerdi der kezinde eńserip, qolaıly baǵa deńgeıin saqtaı alyp otyr, - deıdi sarapshy.
Al ekonomıst Arman Baıǵanov AQSh-tyń munaı óndirisin arttyrýǵa túbegeıli bet burǵanyn boljap otyr.
- Tramp dástúrli munaı óndirý tásiline qoldaý kórsetýge nıetti bolýy múmkin. Bul - Amerıkada ásirese taqtatas munaıynyń óndirisin kúsheıtedi degen sóz. Tipti ol úshin lıtsenzııa alý tetikteri men keıbir ekologııalyq shekteýdi jeńildetýi múmkin. Bul basqa elderdiń de munaı óndirisin arttyrýyna túrtki bolýy da ǵajap emes, - deıdi ol.
Sarapshy AQSh-ta munaı óndirýdiń ózindik quny joǵary ekenin eske salady. Demek, AQSh-ta óndiristiń artýy munaı baǵasyn túsirse de, qysqa merzimde ǵana áser etýi yqtımal.
Shıkizat naryǵynyń keńesshisi Ora Lazıch (London) AQSh munaı derjavasyna aınala almaıdy degen pikirde.
- Olarda taqtatas munaıy men gazdyń qory kóp. Biraq ol munaıdy óńdeý qymbatqa túsetindikten syrtqa shıkideı satyp keledi. AQSh-tyń ár óńirindegi taqtatas munaıynyń sapasy árqalaı. Tipti AQSh munaı óndirisin qysqa merzimde kúrt arttyrǵannyń ózinde álemdegi energııa tapshylyǵyn sheshýi ekitalaı, - deıdi.
Onyń sózinshe, AQSh-qa munaı tasymalyn arttyrý úshin termınaldardy keńeıtý kerek. Al bul - arzan sharýa emes.
Qazir bul elde quny 1 mlrd dollardan 3,6 mlrd dollarǵa deıin baratyn 4 iri teńiz portyn salý máselesi qarastyrylyp jatyr. Biraq ol jobalarǵa lıtsenzııalaý agenttigi de, ekologııa mınıstrligi de oń qorytyndy bermegen.
- International Energy Agency (IEA) halyqaralyq energetıka agenttiginiń málimetine jáne S&P Global boljamdaryna súıensek, AQSh-ta munaı óndirisi kemip keledi. Oǵan munaı qorynan bólek suranys ta áser etip otyr. Sondyqtan 5-10 jyldyq trend úshin eshkim mundaı kapıtaly qomaqty jobaǵa aqsha sala qoımas. Óıtkeni salǵan aqsha 20-30 jylda aqtalý kerek, - deıdi sarapshy.
Baǵanyń túsýi nege áser etedi?
Tramp Davostaǵy forýmda sóılegen sózinde Eýropanyń jetekshi elderin áskerı shyǵyndardy arttyrýǵa úndeı kelip, Ýkraınadaǵy soǵysty munaı baǵasyn túsirý arqyly retteýge bolatynyn meńzedi.
Asqar Ismaılov soǵys qarqyny munaı baǵasymen birge túsedi degenge kúmánmen qarap otyr.
- Soǵys qımyldary kóbinese taraptardyń saıası erik-jigerine, qarjylyq múmkindikterine baılanysty. Tramp Reseı ekonomıkasynyń munaı-gaz salasyna qatty táýeldi ekenin aıtqysy kelgen bolýy da múmkin. Munaıdan túsetin tabys kemise, áskerı qımyldarǵa bóletin qarajaty azaıýy múmkin. Biraq bul soǵysty múldem toqtatýǵa májbúr etýi ekitalaı, - deıdi ol.
Onyń ústine, munaı baǵasyn jahandyq deńgeıde rettep otyrǵan OPEK uıymy bar. Al Reseı ekonomıkasy sanktsııalarǵa ábden beıimdelip aldy deıtin pikir qoıýlanyp keledi. Osyny alǵa tartqan Asqar Ismaılovtyń paıymdaýynsha, munaı baǵasynyń túsýi birinshi kezekte AQSh-tyń óz munaı kompanııalaryna soqqy bolyp tıedi.
- Munaı baǵasy tússe, eń birinshi sondaǵy kompanııalar óndiris kólemin qysqartýy múmkin, - deıdi sarapshy.
OPEK qalaı qaraıdy?
Tramp munaı naryǵyndaǵy AQSh-tyń jańa ornyn OPEK-pen, Saýd Arabııasymen aqyldasa otyryp aıqyndaıtynyn málimdegen. Eger OPEK AQSh-tyń degenimen júre bastasa, Saýd Arabııasy uıymnan shyǵýy múmkin dep boljaýshylar bar.
- Saýd Arabııasy munaı óndirisiniń kólemin únemi baqylaýda ustap otyrýǵa májbúr. Qazir munaıdyń suranysy men usynys arasyndaǵy qatynasty Birikken Arab Ámirlikteri men Saýd Arabııasy baqylaýda ustap otyr. Dál qazir munaıǵa sonshalyq zor suranys baıqalyp turǵan joq. Basty naryq – Eýropa men Qytaı, Ońtústik-shyǵys Azııanyń birneshe eli. Munaıǵa degen suranys onsyz da turaqsyz. Bul jaǵdaı Irak, Saýd Arabııasy, BAÁ sııaqty elderdi ymyraǵa keltirip otyr. AQSh Saýd Arabııasymen mámilege kelgenniń ózinde OPEK-ke múshe basqa elderdiń de yqpalyn umytpaý kerek, - deıdi Ora Lazıch.
Munaı naryǵynda talaıdan beri qalyptasqan júıe bar. Onyń kólemin arttyryp arzanǵa satqannan, retteýli mólsherde óndirip qymbatqa satqan áldeqaıda tıimdi.
Askar Ismaılov OPEK-tiń taraıtyny týraly boljamdarǵa da kúmánmen qaraıdy.
- Saýd Arabııasy – munaıdyń qymbat bolýyna eń múddeli el. Óıtkeni olardyń bıýdjeti de áli munaıǵa táýeldi. Osyny eskersek bul eldiń OPEK-ten shyǵýy ekitalaı. Tipti Saýd Arabııasy uıymnan shyqqannyń ózinde OPEK tarap kete qoımas. Naryqta olardan basqa da yqpaldy oıynshylar bar. Saýd Arabııasy ketken kúnniń ózinde OPEK-tiń munaı óndirisindegi úlesi 30%-dyń tóńireginde bolady. Bul - az emes, - deıdi ol.
Ázerbaıjan ekonomısi qazir álemde óndiriletin munaı men tutynylatyn munaıdyń kólemi bir-birine qaraılas ekenin aıtady.
- Qazir álemde kúnine 102-103 mln barrel munaı óndiriledi. Tutynylatyny sonsha kólemde. Buǵan deıin 2030 jylǵa qaraı munaı óndirý kólemi kúnine 60-65 mln barrelge deıin qysqaryp, tutyný kólemi artady degen boljam tanymal edi. Biraq naryqtaǵy iri oıynshylardyń keıingi jyldardaǵy josparyna qarasaq, 2030 jylǵa qaraı óndiris kólemi kúnine 105 mln barrelge deıin artatyn sııaqty. 2050 jyly osy kólem saqtalýy múmkin, biraq artpaıdy, - deıdi ekonomıst.
EO-men syrtqy saýda saıasaty
Sapashylar AQSh-tyń jalpy saýda saıasaty radıkaldy sıpatta ózgeretinine kúmánmen qaraıdy. Óıtkeni eldiń ekonomıkasyndaǵy yqpaly zor korporatsııalardyń negizgi naryǵy - sol baıaǵy Eýropa men Qytaı.
- AQSh-tyń energııa shıkizatyn eksporttaýshy el ekenin eskersek, Eýropa men Qytaıdyń munaı men gazdy ózderinen alǵany tıimdi. Eýropalyq Odaqqa saýda kedergilerin qoısa, qarymta keshikpeıtinin olar jaqsy túsinedi. AQSh-ta Eýropa taýaryna tarıf artsa, Eýropada AQSh taýaryna dál solaı tarıf artady, - deıdi Ora Lazıch.
Qoryta kelgende AQSh munaı óndirisin arttyrsa, onyń keri áserin álem ǵana emes, ózderi de birden sezinbek.
Al Qazaqstanda bıyl alǵash ret taqtatas munaıy óndirilýi múmkin.