Aqseleý Seıdimbektiń «Oıtolǵaǵy»: Kisiliktiń eń zory - óz aryńnyń aldynda adal bolý

ASTANA. QazAqparat - Halqymyzdyń kórnekti qalamgeri, QR Memlekettik syılyǵynyń laýreaty, fılologııa ǵylymynyń doktory, professor Aqseleý Seıdimbekti bilmeıtin qazaq kemde-kem.

Ǵalym buryn jınalmaǵan da zerttelmegen qazaqtyń qara óleńderi men kúı ańyzdaryn alǵash ret rýhanı aınalymǵa túsirdi, «Qazaqtyń aýyzsha tarıhy» dep aıtýǵa ábden laıyq shejirelik derekterdi keń kólemde paıdalana otyryp, tuńǵysh ret qazaq halqynyń rý-taıpalyq qurylymyn tolyq qalpynda saralap bergeni málim. Onyń sońǵy jaryq kórgen alty tomdyq shyǵarmalar jınaǵynyń qazaq mádenıeti men tarıhyna, ádebıetine qosqan úlesi zor. Avtordyń ózi jınaqqa kirgen eńbekterin júıelep, suryptap, tú­zetýleri men tolyqtyrýlaryn engizip, baspaǵa berýge atsalysqan. Jınaqqa jýrna­lıs­tik eń­bek­terinen bastap, eń soń­ǵy ǵy­ly­mı eńbek­teri, jazýshynyń kórkem týyndylary men aýdarma­lary­ engeni belgili. Sol alty tomdyǵynyń ekinshi tomyna Ahańnyń 1972 jyldan bastap, 1991 jylǵa deıingi jazbalary, ıaǵnı kúndeligi engen. «Oı da bir ishtiń sheri ǵoı. Aıtsań sheriń tarqap qalady. Sondyqtan da kúndelikti oı ıirimderin «Oıtolǵaq» dep atadym da, oraıly sátte qaǵazǵa túsirip otyrýdy nıet ettim. Ózge úshin emes, ózim úshin. Árıne, ózge kózi túsip, ózge oı ortaqtasar kún týsa, onyń da ókinishi bola qoımas», - dep bastapty ǵalym 1972 jylǵy qańtardyń birinde bastaǵan kúndeliginde. Ózgelerdiń de kózi tússin degen maqsatpen Ahańnyń kóńilimde qalǵan jazbalaryn jarııalaǵan artyq bolmas.

***

08.06.1972. Myń jerden tyǵyryqqa tirelip dal bolyp, tátti degen tirshiligiń qanjylym tatyp otyrsa da, kúrese ber. Bul - shym-shytyryq tirshiliktiń eń bir juǵymdy sybaǵasy.

12.06.1972. Jamannyń ólgeninen góri joǵalyp ketkeni jaqsy.

06.07.1972. Aýylǵa baryp qaıttym. Balalarymdy aýylǵa aparyp tastaǵanyma eki aıdaı bolǵan-dy. Tym bolmasa tili qazaqsha shyqsynshy degen oı dep. Azdap qazaqsha byldyrlap qalypty. Qatty qýandym. Balanyń óz ana tilinde sóılegenine qýantyp qoıǵan zaman-aý deseıshi!

16.06.1973. Meniń ámııanymnyń tazalyǵy arymnyń tazalyǵyndaı.

28.10.1974. Adam ómiriniń basym bóligi kezdeısoqtyqtan turatyn sııaqty. Ýaqyt kúrdelengen saıyn kezdeısoqtyqtyń da shoqtyǵy bıikteı beretindeı. Alaıda Qydyrdyń qasyn kóterip kóz salýyn, Baqtyń ushyp kelip basqa qonýyn kútip otyrýǵa esh bolmaıdy. Abaı aıtpaqshy, ózińe sen. Aqylyń men qaıratyń eki jaqtap alyp shyǵar.

Al qaırat ta bar, aqyl da bar, qabilet te bar. Biraq kezdeısoqtyqqa tap bolmaı qoısań she?..

04.09.1975. Kóp kóńilindegi kóleńke - el basyndaǵy elbeńdegenderdiń kóleńkesi.

24.11.1977. Eskertkishterin saqtaı bilmegen eldiń ulttyq tanymy men sana-sezimi kúńgirt tartady. Onda halyq erik-kúshi jaǵynan da, rýhanı jaǵynan da áljýaz bolady. Syrtqy kúshterdiń áser-yqpalyna talǵammen qaraı almaıdy, op-ońaı jetegine ilesip júre beredi. Aqyrynda quryp bitedi nemese múlde basqa sapaǵa aınalady.

09.11.1978. Jumyr jerdiń betinde qasıet tutar úsh ǵajaıyp bar deıdi dana halyq. Onyń biri NAN - halyqtyń qarny toq, qabaǵy ashyq, deni saý bolý úshin qajet. Ekinshisi ÁIEL - máńgi úzilmeı jalǵasyp kele jatqan tirshiliktiń tiregi. Úshinshisi KІTAP - ýaqyttyń dánekeri, ómirdiń sabaqtastyǵyn tek qana órge súıreýshi.

09.02.1979. Aqshanyń almas júzi qan shyǵarmaı baýyzdaıdy, súıegińe jetkize baýyzdaıdy.

22.05.1980. Bizdiń tarıhqa qanshalyqty qatysymyz bolsa, tarıhtyń bizge sonshalyqty qatysy bar.

08.02.1984. Abylaı handy qalmaqtyń naızasynan góri tarıhshylardyń qalamy kóbirek jaralaǵan.

30.07.1985. Ispanııanyń jyndyhanasyndaǵy mańdaıshaǵa jazylǵan jazý: «Mundaǵynyń bári birdeı bul jerde bolýǵa laıyq emes, bul jerge laıyqtylardyń bári birdeı munda emes».

15.01.1988. Meniń qolymda bılik bolsa, Qazanǵap pen Yqylasty, Estaı men Muhıtty bilmegen bastyq ataýlyny ornynan alyp tastar em.

19.07.1988. «Aýystyrýǵa bolmaıtyn adam joq» dep keletin bir sóz bar. Odan góri ár adamdy óz aldyna, qaıtalanbaıtyn bir álem dese qısynǵa keledi. Qaıtalanbaıtyn tulǵalar qoǵamda neǵurlym kóp bolsa, sol qoǵamnyń rýhanı óresi bıikteı bermek.

15.08.1989. Jurt kózinshe aq sóılep, adal bolý, kisilikti áreket jasaý ekiniń biriniń qolynan keledi. Kisiliktiń eń zory - óz aryńnyń aldynda adal bolý. Esh kýásiz, ońasha ózińmen-óziń júrip ksilikti qalpyńdy saqtaý, adal, ádil bolý, mine, adamnyń eń adamgershilik qasıetiniń paryqtalar jeri osy.

30.08.1990. Ulttyń ómir súrýiniń kepili jáne ómirlik muraty - ulttyq tóltýmalyqty saqtaýǵa saıady. Tóltýmalyqtan ózge muratty birinshi kezekke shyǵarǵan ult túptiń túbinde rýhanı jadaýlyqqa urynady. Ózgege eliktep qana ómir súredi. Aqyr aıaǵynda basqa mádenıettiń aıasyna sińip joǵalady. Saıyp kelgende, adamzat balasynyń uzyna tarıhy osynaý qarapaıym aqıqattan turady.

R.S. Ǵalymnyń 30-40 jyl buryn aıtylǵan oı-tolǵamdary búgingi qoǵamda da ózekti bolyp otyrǵany jasyryn emes. Bul Ahańnyń til, ádebıet, tarıhqa qatysty aıtqan parasatty oılarynyń bir úzigi ǵana. Ǵalymyń bizge qalǵan baǵa jetpes murasynyń rýhanı damýymyzǵa qosar úlesi zor ekeni belgili. Bizdiń maqsat Aqseleýdiń kúndeligindegi úlgi bolar oılaryn oqyrmanǵa jetkizý degen nıet edi.