Ákimdikterdiń qarjylyq derbestigin qalaı arttyrýǵa bolady

ORAL. KAZINFORM — Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev bıylǵy Joldaýynda: «Memleket qarjysynyń turaqtylyǵyn qamtamasyz etýdiń birden bir joly — kórpege qaraı kósilý. Sondyqtan bıýdjet qarajatyn strategııalyq mańyzy joq, asa shuǵyl emes sharýalarǵa ońdy-soldy shashýdy doǵarý kerek» dep atap kórsetken bolatyn. Osy oraıda bıýdjetaralyq qarym-qatynasty retke keltirý, shaǵyn jáne orta bıznesten túsetin salyqty tıimdi paıdalaný, jergilikti atqarýshy organdardyń derbestigin arttyrý baǵytynda Kazinform tilshisi BQO qarjy basqarmasy basshysynyń orynbasary Nurııa Ǵaıtpaevamen suhbattasqan edi.

— Nurııa Hanzadaqyzy, jergilikti bıýdjetterdiń dittegen jerinen shyǵýy úshin ne isteý kerek dep oılaısyz?

— Elimizde tıimdi memlekettik basqarýdy qamtamasyz etý úshin jergilikti bıýdjet esebinen iske asyrylatyn óńirlik saıasattyń mańyzy zor. Al jergilikti bıýdjetterdiń tabysty bolýy úshin ortalyq pen óńirler arasyndaǵy bıýdjetaralyq qarym-qatynastar júıesine aıryqsha mán beriledi. Birinshi kezekte qoldanystaǵy júıege sáıkes bıýdjetaralyq qarym-qatynastar transferttermen jáne nesıelermen retteletinin atap ótkim keledi. Nysanaly transfertter men bıýdjettik nesıelerdi jergilikti atqarýshy organdar olardyń tıisti maqsatyna sáıkes qana paıdalanady. Nysanaly transfertter bıýdjetaralyq qarym-qatynasty jedel retteý quraly sanalady. Aǵymdaǵy nysanaly transfertter normatıvtik-quqyqtyq aktilerdi qabyldaýdan týyndaıtyn jergilikti bıýdjetterdiń shyǵyndaryn óteý úshin beriledi. Al nysanaly damý transfertteri óńirlerdiń áleýmettik ınfraqurylymmen jáne tynys-tirshilikti qamtamasyz etetin nysandarmen qamtamasyz etilýin teńestirýge bólinedi. 

Qarjy resýrstary eń aldymen memlekettik strategııalyq jáne baǵdarlamalyq qujattardy iske asyrý aıasynda qarastyrylady. Mysaly, Qazaqstan Respýblıkasy Úkimetiniń 2022 jylǵy 1 aqpandaǵy № 40 qaýlysymen Batys Qazaqstan oblysyn áleýmettik-ekonomıkalyq damytýdyń 2022-2025 jyldarǵa arnalǵan keshendi jospary, oblystyq máslıhattyń sheshimimen besjyldyq kezeńge arnalǵan BQO-nyń damý jospary bekitildi. Osyndaı qujattarda oblystyń áleýmettik-ekonomıkalyq damýynyń negizgi baǵyttary, maqsattary, nysanaly ındıkatorlary jáne olarǵa qol jetkizý joldary kórsetilgen.

Eger naqty baǵyttar týraly aıtatyn bolsaq, onda bular — halyqtyń ómir sapasyn jaqsartý (turǵyn úı-kommýnaldyq sala, joldar), óńir ekonomıkasynyń turaqty ósýin qamtamasyz etý (agrarlyq-ónerkásiptik keshen, kásipkerlik belsendilikti arttyrý), áleýmettik salany damytý (halyqtyń ál-aýqaty men jumyspen qamtylýy, turǵyndar densaýlyǵyn jaqsartý, bilimniń sapasy men qoljetimdiligin qamtamasyz etý).

— Batys Qazaqstanda shaǵyn jáne orta bıznesten túsetin salyq kólemi ósti me?

— Salyqtar — oblys bıýdjetiniń kirister qurylymyna kiretin jergilikti qazynany tolyqtyrýdyń mańyzdy kózderiniń biri. Bul rette Qazaqstan Respýblıkasynyń Bıýdjet kodeksinde nysanaly transfertterdi qospaǵanda, kiristerdiń nysanaly maqsatqa ıe bolmaıtyny kórsetilgen. Tıisinshe, shaǵyn jáne orta bıznesten alynatyn salyqtar da birinshi kezekte aǵymdaǵy áleýmettik mindettemelerdi qamtamasyz etý, jalaqy, ataýly áleýmettik tólemder tóleý, bilim berý, densaýlyq saqtaý, áleýmettik qamsyzdandyrý, mádenıet, sport uıymdaryn ustaý jáne basqa máselelerdi sheshýge baǵyttalady dep aıtýǵa bolady.

Elimizde aýqymdy áleýmettik-saıası jáne ekonomıkalyq qaıta qurýlar júzege asyrylǵany belgili. Sonyń nátıjesinde óńirde qolaıly ekonomıkalyq ahýal qalyptasyp, jalpy salyq túsimderi molaıyp, oblys bıýdjeti kórsetkishteriniń eleýli ósýin qamtamasyz etýge múmkindik berdi. Máselen, oblys bıýdjetine túsetin naqty salyq túsimderi 2000 jyldan bastap 16,6 ese, atap aıtqanda, 9,8 mlrd teńgeden 2024 jylǵy 1 qarashadaǵy málimet boıynsha 162,4 mlrd teńgege deıin ósti.

— Qazaqstanda ortalyq memlekettik organdarmen qatar ákimdikter qyzmetiniń tıimdiligin arttyrý baǵytynda sharalar qabyldanǵany belgili. Buǵan baılanysty ne aıtar edińiz?

— Iá, Memleket basshysynyń 2010 jylǵy 19 naýryzdaǵy jarlyǵymen 2011 jyldan bastap ortalyq memlekettik jáne oblystardyń jergilikti atqarýshy organdar qyzmetiniń tıimdiligi jyl saıyn baǵalanyp otyrady. 

Osy jyldar ishinde baǵalaý ádistemesine eleýli ózgerister engizildi. Máselen, aǵymdaǵy jaǵdaıyna oraı Qazaqstannyń memlekettik organdary qyzmetiniń tıimdiligin baǵalaý mynalardy qamtıdy: memlekettik organdar qyzmetiniń tıimdiligin operatsııalyq baǵalaý jáne memlekettik organdar qyzmetiniń nátıjeliligin baǵalaý.

Operatsııalyq baǵalaý — memlekettik organdarda qyzmet protsesteriniń tıimdiligin aıqyndaýǵa baǵyttalǵan is-sharalar kesheni. Nátıjelilikti baǵalaý — halyqtyń tabysyn arttyrýǵa jáne turmys sapasyn jaqsartýǵa baǵyttalǵan strategııalyq maqsattar men mindetterdi iske asyrý kezinde memlekettik organdardyń naqty nátıjelerge qol jetkizý dárejesin aıqyndaıtyn is-sharalar kesheni.

Operatsııalyq baǵalaý memlekettik organdar qyzmetiniń mynadaı bloktary boıynsha júzege asady:

• maqsattarǵa qol jetkizý;
• memlekettik organnyń jeke jáne zańdy tulǵalarmen ózara is-qımyly;
• memlekettik organnyń uıymdastyrýshylyq damýy.

Maqsattarǵa qol jetkizý blogy boıynsha operatsııalyq baǵalaý: Joǵary aýdıtorlyq palata oblystardyń damý josparlarynyń maqsattaryna qol jetkizýi boıynsha memlekettik organdardyń tıimdiligin baǵalaý bóliginde; Qarjy mınıstrligi bıýdjettik baǵdarlamalardyń kórsetkishterine qol jetkizýi boıynsha memlekettik organdardyń tıimdiligin baǵalaý bóliginde júzege asyrady. 

Osyǵan baılanysty bıýdjet qarajatyn ıgerý tıimdiligi ákimdikter qyzmetiniń tıimdiligin arttyrýdyń negizgi faktorlarynyń biri sanalady. 

— Endeshe bıýdjet qarajatyn tolyqtyrý, ony tıimdi paıdalanýdyń joldary qandaı?

— Bıýdjetaralyq qarym-qatynas saıasaty jalpy fıskaldyq ortalyqsyzdandyrý baǵytyna sáıkes kelýge tıis. Memleket basshysynyń bıýdjetaralyq qarym-qatynasty reformalaý jónindegi sońǵy tapsyrmalary aıasynda jergilikti atqarýshy organdardyń qarjylyq derbestigin odan ári arttyrýǵa basa nazar aýdara otyryp, bıýdjetaralyq qarym-qatynas júıesin jetildirý qajet. Bul jerde atap ótetin jaıt, jergilikti atqarýshy organdardyń respýblıkalyq bıýdjet qarajatyna táýeldiligin qysqartý maqsatynda salyq túsimderiniń jekelegen túrlerin jergilikti deńgeıge berý, respýblıkalyq jáne jergilikti bıýdjetter arasyndaǵy qarsy transfertterdi barynsha azaıtý, halyqtyń qajettilikterin eskere otyryp, aımaqaralyq sáıkessizdikterdi azaıtý tásilderi pysyqtalatyn bolady.

Nátıjesinde jergilikti atqarýshy organdar úshin óńirlerdiń respýblıkalyq bıýdjetke táýeldiligin birtindep tómendete otyryp, óńirlik ekonomıkany damytý jáne jergilikti bıýdjetter kiristerin ulǵaıtý úshin qosymsha yntalandyrý paıda bolady. Bıýdjettiń turaqtylyǵyn jáne bıýdjet qarajatyn basqarýdyń ıkemdiligin arttyrý maqsatynda nátıjelerge baǵdarlanǵan bıýdjetteý qaǵıdattaryn eskere otyryp, bloktyq bıýdjettiń jekelegen elementterin engizý usynylady. Bıýdjettik baǵdarlamalar ákimshileriniń bıýdjet qarajatyn basqarý boıynsha derbestigin arttyrý bloktyq bıýdjet elementteriniń biri bolyp tabylady. Bıýdjetti josparlaýdyń bloktyq tetigi memlekettik organdarǵa turaqty orta merzimdi lımıtter sheginde óz bıýdjetin derbes josparlaýǵa múmkindik beredi.

Bloktyq bıýdjet kezinde bıýdjettik baǵdarlamalar ákimshileri bıýdjet qarajatyn basqarý boıynsha keńeıtilgen ókilettikterge ıe bolady jáne uzaq merzimdi maqsattarǵa kóbirek nazar aýdarylady, osyǵan baılanysty tikeleı ıgerý bıýdjetti atqarýdyń maqsaty bolyp tabylmaıdy. Bul jerde basty nazar túpkilikti nátıjege qol jetkizý kerektigine aýdarylady. 

Eske sala keteıik, budan buryn óńirler ortalyqqa jaltaqtamaı, óz bıýdjetimen kúnin kóre ala ma, sol máselege saraptama jasaǵan edik.