«Ákemteatr anasy», bı, qobyz padıshalary, kúmis kómeı ánshiler men dáýlesker kúıshi arýlar…
ASTANA. KAZINFORM – Bıyl qurylǵanyna 105 jyl tolatyn Kazinform halyqaralyq aqparat agenttiginiń fotomuraǵatynda ǵasyrǵa jýyq ýaqyt burynǵy elimizdiń tynys-tirshiliginen syr beretin talaı qundy jádiger bar.
Sol jádigerlerdiń bir parasyn, naqtyraq aıtqanda qazaq óneri men mádenıetiniń shoq juldyzdaryna aınalǵan arýlardyń sýretterin 8 naýryz – Halyqaralyq áıelder kúni merekesine oraı jarııalaýdy jón kórdik.
Sábıra Maıqanova
Ártúrli janrda teńdessiz darynyn pash etip, ásirese, áıel-ana rólderin jan júregimen berile, shynaıylyqpen oınaǵan Sábıra Maıqanova 1914 jyly 1 qańtarda Qyzylorda oblysynyń qazirgi Syrdarııa aýdanynda dúnıege kelgen. KSRO jáne Qazaq KSR Halyq ártisi atanyp, Sh. Aıtmatovtyń «Ana-Jer-ana» qoıylymyndaǵy Tolǵanaı beınesi úshin 1967 jyly Memlekettik syılyq alǵan.
Sanaly ǵumyryn M. Áýezov atyndaǵy Qazaq memlekettik akademııalyq drama teatrynyń sahnasyna arnaǵan óner ıesi 1936 jáne 1958 jyldary Máskeý qalasynda ótken qazaq ádebıeti men óneriniń onkúndindikterine, kóptegen halyqaralyq teatr festıvaline qatysqan.
«Ákemteatrdiń anasy» atanǵan óner ıesiniń ózgeden ereksheligin teatr synshysy Áshirbek Syǵaı «Oı tórinde – teatr» atty zertteý eńbeginde naqty sıpattap beredi: «Alymdy sahnagerdiń qaı qaptalynan kóz salsańyz da, órkeshti beıneler legi, qudiretti kesek keıipkerler toby jadyńyzǵa oralyp, dál bir ejelgi ertegiler elinen qýana qol bulǵap turǵan eski tanystaryńdaı jyly ushyrar edi. Ulty, rýhy, túr-túsi, turmys-salty, minez-qulqy árqıly áıelder keskini, ózderi shyqqan túp tamyrlaryn týǵan tól topyraqtarynan naq bir qazaqtyń uly qyzy, ultymyzdyń óreli ónerpazy Sábıra arqyly ǵana tapqandaı. Kóbinshe, kópke tanymal boıaýlary qalyńyraq beleń alyp jatatyn sátterde, esil Sákeń urpaǵyn aıalap ah urǵan analardy tolǵap bir ketkende, beıne bir botasyn izdep bozdaǵan arýanadaı ańyrar edi. Uljan, Zeınep, Tolǵanaı, Maqpal, Salıha, Mórjan, Kesarııa, Lıýsı, Than, Evdokııa Ivanovna... Sanaı berseń, uzyn tizim jalǵasa bermek, ulasa túspek. Qup, qazaq áıelderiniń psıhologııasyna, turmys-tirshiligine jasynan qanyq bolyp ósti delik. Al óz repertýaryndaǵy grýzın, vetnam, eston, ıspan, fın, túrik, ózbek, orys, qyrǵyz áıelderiniń jan dúnıelerindegi názik nıýanstardy sahna syryn oqymaǵan óner ıesi qalaı ǵana sátti ıgere alǵan? Gáp uly aktrısanyń ómir mektebinen órnek, ónege tabýynda. Onyń tabıǵı daryny en dalanyń, saıyn saharanyń erke samalyn eske túsirer edi. Jan darhandyǵy, talant moldyǵy, minez keńdigi tula boıynda «aıǵaı salyp», aıǵaılap emes-aý, únsiz «shyńǵyryp» jatar edi. Sábıra Maıqanqyzy óneriniń de ózgeden ereksheligi osynda».
Kúlásh Báıseıitova
Qazaq óneriniń irgetasyn qalap, tabıǵı darynymen klassıkalyq úlgidegi opera janryn júreksinbeı meńgere bilgen óner sańlaǵy Kúlásh Báıseıitova 1912 jyly dúnıege kelgen. Ol foptepıano akkompanementi jáne cımfonııalyq opkectp cúıemeldeyimen án calǵan bipinshi qazaq aktpıcacy boldy. Ne bári 24 jacynda col kezdiń eń joǵapǵy mapapaty Eńbek Qyzyl Ty opdenin keydecine taǵyp, «KCPO xalyq áptici» ataǵyna alǵashqylardyń biri bolyp qol jetkizdi. Qazaqtyń mańdaıyna bitken japyq juldyzy 45 jacynda Máckeyde qonaq úıde qaıtyc boldy.
Belgili kompozıtor, óner zertteýshisi Ahmet Jubanov «Ósken óner» atty kitabynda Kúláshti eń alǵash kórgeni jaıly bylaı dep jazady: «Qazaq drama teatrynyń kúndizgi repetıtsııasynan keıin foıede turǵan maǵan ústinde qara jibek kóılegi bar, boıy ortadan joǵary, shashy tilerseginen túsken jas kelinshek kelip amandasty. Júris-turysy, kıim kıisi, bet-pishini adamdy ózine eriksiz qaratqandaı» dep sýretteı kele: «Aıman-Sholpan» spektaklinde Kúlásh metstso-soprano daýyspen aıtty. Kúláshtiń daýysynyń basqalardan bir ereksheligi dıapazony úlken bolatyn. Tyńdaýshyǵa jaqsy áser etetin. Egerde bul roldi Kúláshtan basqa ánshi oryndasa ondaı shyqpaǵan bolar edi. Kúláshtiń daýsynyń barlyq regıstri birdeı ásem shyǵatyn. Ásirese, Beıimbettiń «Shuǵanyń belgisi» pesasyn qoıǵanda Shuǵanyń óler aldyndaǵy «Býryltaı» ánine qurylǵan nómirin oryndaǵanda Kúláshtiń daýsynan sarqylyp bolmaǵan notalar baryn, áli de joǵarǵy regıstrde erkin samǵaı alatynyn kórsetti».
Qazaq opepacyn bıikke kótepgen ónep maıtalmanynyń qupmetine oraı Alataydaǵy bıik shyńdapdyń bipi atalady. Áp jyl caıyn K. Báıceıitova atyndaǵy vokalıctepdiń baıqayy ótkizilip tupady. Bipneshe qalada kóshelepge esimi berilgen.
Roza Baǵlanova
Týma talant Roza Tájibaıqyzy qazaq halqynyń mýzykasy men Qazaqstan kompozıtorlarynyń shyǵarmashylyǵyn elimizden tysqary jerlerge tanymal etýge jáne tanytýǵa zor úles qosty. Ol ekinshi dúnıejúzilik soǵys jyldarynda kontserttik brıgada quramynda qyzyl armııa jaýyngerleriniń aldynda án aıtyp, maıdan dalasynan jaralanǵandardy alyp shyqty. Beıbit ýaqytta da búkil álemge kontserttermen óner kórsetti, qoǵamdyq istermen belsendi aınalysty, qaıyrymdylyq sharalaryna qatysty.
KSRO, Qazaqstan jáne Qyrǵyzstannyń Halyq ártisi, gastroldik saparmen Polsha, GDR, Majarstan, Avstrııa, Chehoslovakııa, Qytaı, Koreıa, Úndistan, Bırma, Kanada, Shvetsııa, Belgııa jáne basqa da elderdi aralady. Stalın, Kım Ir Sen, Mao Tsze Dýn, Chaıbolson, Nerý, Indıra Gandı, Hrýşev, Brejnev syndy kóptegen memleket basshylary men joǵary laýazymdy adamdardyń aldynda óner kórsetti. Koreıa Halyq respýblıkasynda bolǵan kezinde Úkimet delegatsııasynyń qatarynda júrgen Roza Baǵlanovaǵa Kım Ir Sen óziniń ushaǵyn bergenniń arqasynda 10 kún boıy gastroldik saparmen el aralady. Úndistanda ánshi Djavaharlal Nerýdyń qabyldaýynda bolyp, Indıra men Radjıv Gandımen kezdesti.
Roza Baǵlanova týraly kóptegen kitaptar men kórkem sýretter jaryq kórip, poetıkalyq shyǵarmalar jınaqtaldy. Onyń esimi Margaret Tetcher, Elızabet Teılor sııaqty uly áıeldermen birge anglo-amerıkalyq «Kimniń kim ekeni» entsıklopedııasyna engen.
Dına Nurpeıisova
Tula boıyna tylsym kúı óneri daryp, qazaq mádenıetinde óshpes mura qaldyrǵan Dına Nurpeıisova 1861 jyly Batys Qazaqstan oblysynda dúnıege kelgen.
Dına Kenjeqyzynyń ásem sazdy aıaýly kúıleri jar qyzyǵyn kórip, bala baqytyna meıirlengen jyldarda týǵan. Uzatylarda ákesiniń «enshiń» dep mingizgen qaraqasqa atyna arnap shyǵarǵan «Qaraqasqa» at» kúıi, ózi pir tutatyn kúıshileri Dáýletkereı men Túrkeshke eliktep shyǵarǵan «Bulbul», «Jiger», «Baıjuma» sııaqty kúıleri, aqyldy da aıbarly, sulý da syrbaz abysynan arnalǵan «Kerbez» kúıi, úlken uly Jurymbaı 1916 jylǵy «Iıýn jarlyǵy» boıynsha áskerge shaqyrylǵanda tartqan «On altynshy jyl» kúıi, qadirles zamandastaryna súısinýden týǵan «Qosalqa» kúıi, baldaı tátti, baýyr etindeı jaqyn balasy Qońyrǵa arnaǵan «Ásem qońyr» kúıi kúıshiniń ózindik qoltańbasyn aıqyn tanytady.
Dáýlesker kúıshi 1955 jyldyń 31 qańtarynda 94 jasynda Almaty qalasynda qaıtys boldy. Baljan Nurpeıisova ájesiniń sońǵy kúnderi týraly bylaı deıdi: «Ol kisi óle-ólgenshe sózinen jańylysqan emes. Kıeli qara dombyrany bala kezinen serik etip, qudiretti ónege tutqany sonshalyq, kóz jumarynyń aldynda bes-on mınýt buryn óziniń tóseginiń tusynda ilýli turǵan dombyrasyn aldyryp, mápeleı sıpap, aıalaı qaǵyp, Qurmanǵazynyń «Qaıran sheshem» kúıin shertti. Álsiz saýsaqtary ıkemge kelmeı jatsa da, kúıdi kókireginde jańǵyrtyp jatyp dúnıeden ozdy».
Rahııa Qoıshybaeva
Dramalyq akter, kıno salasynda da birneshe roldi sátti oınaǵan, Arqa ánderin tamyljyta shyrqaǵanda aldyna jan salmaıtyn ánshi - Qazaqstannyń halyq ártisi, Qazaqstan Memlekettik syılyǵynyń laýreaty Rahııa Qoıshybaeva 1916 jyly Qaraǵandy oblysynda dúnıege kelgen.
Rahııa Qoıshybaevaǵa Muhtar Áýezovtiń «Abaı joly» romany boıynsha jasalǵan pesasynda Zere róli úshin 1952 jyly QazSR-iniń Memlekettik syılyǵy berildi. Ǵabıt Músirepovtyń «Qozy Kórpesh - Baıan sulý»-ynda Baıannyń anasy Kúnikeıdiń, Ǵ. Músirepovtyń «Aqan seri - Aqtoqty» tragedııasynda Aqtoqtynyń sheshesi Dámelini, Shahmet Husaıynov «Aldar Kósesinde» Meńsulýdy, Sábıt Muqanovtyń «Shoqan Ýálıhanov» pesasynda Zeınep cııaqty kúrdeli beınelerdi sahnaǵa shyǵardy. Klassıkalyq dramatýrgııadan N.V. Gogoldiń «Revızorynda» Anna Andreevnanyń, A.N. Ostrovskııdiń «Shyndyq jaqsy, al baqyt odan da artyq» jáne «Talanttylar men tabynýshylarynda» Mavra Tarasovna men Dolına Panteleevnanyń, J.B. Molerdiń «Skapenniń aılasy» men «Sarańynda» Zerbınetta men Frozınanyń jáne basqalarynyń sahnalyq tulǵasyn jasady. 1940 jyldan kınoǵa tústi, «Raıhanda» Ana, «Abaı áninde» Zeınep, «Altyn múıizde» Jamal, «Mahabbat dastanynda» Kúnikeı, «Bizdiń súıikti dárigerde» mılıtsıoner áıel, «Eger bizdiń bárimiz de» Shaısheker rólderinde sheber oınady.
Qazaq radıosynyń altyn qorynda halyqtyń «Aqbaıan», «Gúlderaı», «Aǵajan Látıpa», «Qurbymaı», «Kókemaı», «Maýsymjan», «Aǵaısha», «Aqqaıyń», «Maıra», «Ahaý arman», Syrdyń «Qaratorǵaıy», Sadyq Kárimbaevtyń «Jetisý», «Traktorshy qaryndas» jáne taǵy da basqa jıyrma shaqty áni Rahııa Rysbaıqyzynyń oryndaýynda saqtalǵan.
Shara Jıenqulova
Bı óneriniń jaryq juldyzy Jıenqulova Shara Baımoldaqyzy 1912 jyly dúnıege kelgen.
Shara Baımoldaqyzy Polsha, Chehoslavakııa, Birikken Arab Ámirligi, Qytaı, Frantsııa, Italııa, Mońǵolııa, Úndistan, Iran, Sırııa, Lıvan sııaqty alys elderde qazaqtyń ulttyq bı ónerin nasıhattaı júrip, sol eldiń ulttyq bı úlgilerin jerlesterine jetkize bilgen has sheber.
Ol Uly Otan soǵysy jyldarynda Qazaqstanǵa jiberilgen óner qaıratkeri Galına Ýlanovadan birneshe bı úırenip, óz repertýaryna qosty. Sondaı-aq Tamarahaným, Mahmýd Esenbaevpen birge shyǵarmashylyq baılanysta bolyp, bı syryna qanyqty. 1945-1961 jyldary Jambyl atyndaǵy Qazaq memlekettik fılarmonııasynda, 1961-65 jyldary «Qazaqkontsert» birlestiginde kontserttik brıgadamen óner kórsetti. 1968 jyly «Qyz Jibek» spektakliniń balettik qoıylymyn jasap, Qazaqstan Memlekettik syılyǵynyń laýreaty, horeografııa ónerindegi sińirgen eńbegi úshin «Eńbek Qyzyl tý» jáne «Qurmet belgisi» ordenimen marapattaldy.
Qazaqtyń uly jazýshysy Ǵabıt Músirepov: «Jan tebirente, tereń sezimge bóleıtin kelisti órnek Sharanyń boıynan aıqyn seziledi. Sahnanyń erkesi de, sáni de Shara! Onyń sezim sergitetin shynshyl óneri men qaıtalanbas qoltańbasy meılinshe jarqyrap kórindi. Bul daryn ıesiniń týǵan halqyna qyzmet etýiniń tamasha úlgisi», - dep maıtalman bıshiniń ónerine ádil baǵa bergen.
Marhaba Imanqulova
Bı ónerinde jaryq juldyzdaı jarqyrap, túrli ulttyń bılerin keremet oryndaǵan ónerpaz Marhaba Imanqulova 1927 jyly Soltústik Qazaqstan oblysynda dúnıege kelgen.
Marhaba Sádýaqasqyzynyń bıshilik ónerdegi dańǵyl joly Almatydaǵy respýblıkalyq estradalyq óner stýdııasynda ataqty horeograf, Qazaqstannyń halyq ártisi Shara Jıenqulovanyń sheberlik synybyn bitirgen soń bastalady. Onda ulttyq bılerge, Shyǵys halyqtarynyń jáne úndiniń bı ónerine mashyqtandy. Áıgili ustaz talantty shákirtiniń boıyndaǵy zor qýatty tanyp, oǵan erekshe úmit artady. Keıingi óner jolynda da jaqsy qarym-qatynasta bolady.
1958 jyly Máskeýdegi qazaq ádebıeti men óneriniń onkúndigine qatysyp, úlken teatrda ótken qorytyndy kontsertte óner kórsetti. Keıin Belarýs, Estonııa, Latvııa elderinde jáne Reseıdiń Lenıngrad qalasynda gastroldik saparlarda bolyp, tamasha bılerimen talaılardy tamsandyrdy.
Ókinishke oraı daryndy bıshi gastrolde jol apatyna ushyrap, aýyr jaraqattyń saldarynan súıikti ónerinen qol úzdi.
Bıbigúl Tólegenova
Qazaqtyń bulbul daýysty ánshisi, álemdi ónerimen tánti etken Bıbigúl Ahmetqyzy Tólegenova 1929 jyly Semeı qalasynda dúnıege kelgen.
Árbir áni ulttyq rýhtyń, saf ónerdiń úlgisine aınalǵan ánshi 1958 jyly Búkilodaqtyq estrada ártisteri baıqaýynyń laýreaty atandy. 1967 jyly KSRO halyq ártisi ataǵyn, 1970 jyly KSRO Memlekettik syılyǵyn, 1991 jyly Sotsıalıstik Eńbek Eri ataǵyn ıelendi. 1999 jyly «Altyn barys» atty QR Prezıdentiniń jeke altyn belgisiniń, 2000 jyly «Otan» ordeniniń, 2019 jyly І dárejeli «Barys» ordeniniń ıegeri bolǵan.
Ánshiniń repertýarynda qazaqtyń halyq ánderi («Gaýhar tas», «Jıyrma bes»), Qazaqstan kompozıtorlarynyń shyǵarmalary (Hamıdıdiń «Bulbuly», Brýsılovskııdiń «Qos qarlyǵashy», Tólebaevtyń «Eske alýy», Rahmadıevtiń «Tarantellasy», Muhamedjanovtyń «Kóktem valsi», Tilendıevtiń «Kel erkem, Alataýyma»), sondaı-aq P.P. Chaıkovskıı men S.V. Rahmanınovtyń romanstary, N.A. Rımskıı-Korsakovtyń operalarynan arııalar jáne Batyc Eýropa sazgerleriniń (Donıtsettı, Grıg, Shýbert) shyǵarmalary da bar.
Bıbigúl Tólegenova opera ónerine de eleýli úles qosyp, Jibek (Brýsılovskııdiń «Qyz Jibeginde»), Gúlbarshyn (Rahmadıevtiń «Alpamysynda»), Eńlik (Jubanovtyń «Eńlik-Kebeginde»), Djılda, Vıoletta (Verdıdiń «Rıgolettosy» men «Travıatasynda») t.b. partııalardy oryndady.
Ol Úndistan, Mysyr, Frantsııa, Italııa sekildi elderdiń sahnalarynda óner kórsetip, qazaq óneriniń mártebesin asqaqtatty.
Fatıma Balǵaeva
Kásibı qobyz aspabynda oryndaýshylyq mektebiniń negizin qalaǵan sheber oryndaýshy ári ustaz, Qazaqstannyń halyq ártisi, professor Balǵaeva Fatıma Jumaǵulqyzy 1926 jyly Túrkistan oblysynda dúnıe kelgen.
Qobyz aspabynda kásibı oryndaýshylyq ónerdiń kórnekti ókili bolýmen birge barlyq sanaly ǵumyryn elimizdiń bilikti mýzykant oryndaýshylary men pedagogtaryn tárbıeleý isine tolyǵymen arnaǵan ustaz Jastar men stýdentterdiń Býharestegi festıvalinde (1953), Máskeýde ótken festıvalde Úlken teatrdyń sımfonııalyq orkestriniń súıemeldeýimen A. Jubanovtyń qobyzǵa arnalǵan «Kóktem valsin» oryndap, laýreat atandy.
Respýblıkanyń túkpir-túkpirinde, 20-dan asa shetelde kontserttik estrada sahnasynda óner kórsetti. Qobyzdyń «padıshasy» atanǵan ol Qazaq radıosynyń altyn qoryna qobyzda oryndalǵan kóptegen shyǵarmany úntaspaǵa jazdy.
Ǵazıza Jubanova
Qazaqstannyń jáne KSRO-nyń halyq ártisi, QazSSR Memlekettik syılyǵynyń laýreaty, professor Ǵazıza Jubanova 1927 jyly dúnıege kelgen.
Ǵazıza Ahmetqyzy — ózin ulaǵatty ustaz retinde tanytqan tulǵa. Konservatorııa rektory retinde ol ulttyq kadrlar — mýzykant-oryndaýshylar men mýzykatanýshylardyń qalyptasýyna yqpal etti. Olardyń birnesheýi álemdik ataqqa ıe boldy. Mysaly, A. Musahodjaeva, G. Myrzabekova, G. Qadyrbekova, J. Áýbákirova, T. Ábdirashev jáne taǵy basqalar.
Ǵ. Jubanovanyń mýzykasy arqyly qazaq mýzyka mádenıeti basqa halyqtarǵa belgili boldy. Ol — «Batyrlyq poemasy» sımfonııalyq poemasyn, «Jiger» sımfonııasyn, «Eńlik-Kebek», «Jıyrma segiz» operasyn, «Aq qus týraly ańyz» baletin, kantatalar, romanstar, estradalyq mýzyka, teatr men kınoǵa arnalǵan mýzykalar jazdy.
Roza Rymbaeva
28 jasynda Qazaqstannyń halyq ártisi atanǵan, Qyrǵyzstan men Ózbekstannyń eńbek sińirgen ártisi Roza Qýanyshqyzy 1957 jyly qazirgi Abaı oblysynda dúnıege kelgen.
Ánshi S. Báıterekovtiń «Álııa» ánin oryndaýy arqyly halyqaralyq bedelge ıe boldy. 1979 jyly Ystambulda ótken halyqaralyq ánshiler baıqaýynda laýreat atansa, 1983 jyly Kýbada ótken «Gala-83» halyqaralyq baıqaýda bas júldeni jeńip alady. Bolgarııa, Polshada ótken halyqaralyq baıqaýlardyń bas júldesin ıelendi.
1977 jyly «Jyl áni» festıvaliniń fınalyna shyqannan keıin KSRO-nyń «Zvýkovaıa dorojka» hıt-sherýinde ánshilerdiń úzdik ondyǵyna enip, 3-oryndy ıelendi. Osydan keıin ol Alla Pýgacheva men Sofııa Rotarýdan keıingi KSRO-nyń «úshinshi daýysy» degen ataqqa ıe boldy.
Buǵan deıin qazaq qyzdarynyń arasynan shyǵyp, Qazaq KSR Joǵarǵy keńesi tóralqasy tóraǵasynyń orynbasary syndy eń joǵary laýazymda qyzmet etken Sheker Ermaǵambetovanyń sýreti Kazinform agenttiginiń fotojylnamasynan tabylǵanyn jazǵanbyz.