Agroǵylym jetistikteriniń óndiriske engizilmeı, qaǵaz júzinde qalýyna ne sebep
Ǵalymdar agrarlyq ýnıversıtterge túsetin talapkerlerdiń sany jyl saıyn kúrt tómendep bara jatqanyn aıtady. Ekonomıkanyń kez kelgen salasynda ǵylymdy damytý men bilikti kadrlardy tartý — saladaǵy eńbek ónimdiligin kóterýdiń basty kepildikteriniń biri. Qazir tabıǵaty qatal, jeri qunarsyz bolsa da, bir jyldyń ishinde bir alqaptan 2-3 ret ónim alyp jatqan elder barshylyq. Onyń negizgi sebebi — sol elderde agroǵylym jolǵa qoıylyp, bilikti mamandar eńbek etip jatyr. Qazaqstannyń eńbekqor halqy, keń-baıtaq jeri, qunarly topyraǵy bar, ıaǵnı aýyl sharýashylyǵyn ekonomıkanyń draıverine aınaldyrýǵa barlyq múmkindigi bar dese bolady. Jaqynda Senatta agrarlyq ǵylymdy damytý taqyrybyna arnalǵan Úkimet saǵatynda bul artyqshylyq tıisti deńgeıinde qoldanylmaı jatqany aıtyldy. Sol sebepti, aýyl sharýashylyǵy salasyndaǵy óndiristiń ónimdiligi tómen, sáıkesinshe shyǵyny da kóp.
«Ǵylymı jańalyqtardy engizý jaǵynan álemdik kóshten qalyp kele jatqan sııaqtymyz. Bizde úsh arnaıy agrarlyq ýnıversıtet, 34 ǵylymı-zertteý ınstıtýty men ortalyqtary, tájirıbelik stantsııalar bar. Onda 2,5 myńdaı ǵalym jumys istep jatyr. Biraq osynyń bári kóp paıda beredi dep aıtý qıyn. Sharýalarǵa kerektiń kóbin shetelden alamyz. Bıdaı tuqymyn, mıneraldy tyńaıtqyshtardy, tehnıkany syrttan tasyp jatyrmyz. Jerdiń qunaryn jaqsartatyn ǵylymı negizderdi de engize almaı júrmiz», — dedi Senat tóraǵasynyń orynbasary Jaqyp Asanov.
Bul turǵyda ol mal sharýashylyǵynda da jaǵdaı osyndaı ekenin aıtty. Innovatsııalyq tehnologııanyń bári shetelden jetkizilip jatyr.
«Sonda «Bizdiń agrarlyq ǵylym nemen aınalysyp jatyr?» degen oryndy suraq týady. Keıingi 20 jylda bir bitpeı jatqan reformalar. 9 jyl buryn barlyq ǵylymı ınstıtýt pen oqý oryndaryn biriktiretin Ulttyq agrarlyq ǵylymı ortalyq quryldy. Biraq, basshylar shaq kelmedi. Zertteý ınstıtýttary tek kóshýmen júr. Bul — reforma emes, tek ımıtatsııa. Árıne, agrarlyq ǵylym quldyraý ústinde dep aıtýdan aýlaqpyz. Іzdenip jańalyq ashyp jatqan ǵalymdar barshylyq. Biraq sol ǵylymı jetistikter tek qaǵaz júzinde qalyp, óndiriske engizilmeı jatyr. Keıbir tehnıka men tehnologııany basqa elden alyp kelýge qarsy emespiz. Múmkin ol tıimdi de shyǵar. Alaıda jerdiń qunarlylyǵyn kóterý, sebetin tuqym men organıkalyq tyńaıtqyshtardy óndirý, óz jaǵdaıymyzǵa beıimdelgen sharýashylyqty damytý, onyń ónimdiligin kóbeıtý, álemge ulttyq ónimderdi shyǵarý — tek ózimizdiń mindetimiz, ıaǵnı bizdiń ǵylymnyń mindeti. Nege osy kúrdeli máselelerdi sheshe almaı kelemiz? Soǵan naqty jaýap estisek degen maqsatpen búgin jınalyp otyrmyz», — dedi Senat tóraǵasynyń orynbasary.
Jalpy, aýyl sharýashylyǵynyń damýy tek ǵylymǵa ǵana baılanysty emes, ıaǵnı kadrlarǵa da táýeldi. Statıstıkaǵa súıensek, agrarlyq ýnıversıtetterdi bitirgenderdiń 80 paıyzy mamandyǵy boıynsha jumysqa turǵan. Osy shyn bolsa, onda nege aýyldyq jerde agronomdar, zootehnıkter, tehnologter jetpeıdi? Al, veterınarlardyń ortasha jasy 60 eken. Sonda óńirlerge baryp jatqan mamandar qaıda? J. Asanovtyń sózine qaraǵanda, jyl saıyn 192 arnaýly kolledjdi 7,5 myń maman bitirip shyǵady. Atap aıtqanda, aýyl sharýashylyǵy salasyndaǵy óndiristiń ónimdiligi tómen bolǵandyqtan, sáıkesinshe shyǵyny da kóbeıip otyr. senator Arman Óteǵulov agrarlyq óndiris salalary men osy baǵytta júrgiziletin elimizdegi ǵylymı-zertteý ınnovatsııalarynyń ózara baılanysynyń joq ekenin aıtyp otyr. Máselen, ǵylymı-zertteý nátıjelerin óndiriske engizý búginde nebári 8 paıyz bolǵan. Atalǵan jaǵdaı, qazaqstandyq kompanııalar arasyndaǵy otandyq agroǵylymǵa degen suranystyń tómen ekeniniń kórinisi.
«Eńbegi kóp, eńbekaqysy az ǵalymdardyń tabysyn arttyrý — mańyzdy másele. Áıtpese, aılyǵy shaılyǵyna jetpeı júrgen ǵalymnan qandaı ǵylymı jańalyq kútýge bolady? Nátıjesinde kóptegen ǵalym men bilikti mamandar saladan ketýge májbúr boldy. Damyǵan elderde agrarlyq ǵylymdy qarjylandyrýdyń edáýir úlesin bıznes óz moınyna alady, ıaǵnı ózderi úshin ǵylymı jańalyqtardan jáne olardy praktıkalyq qoldanýdan paıda tabýdyń perspektıvalaryn kóretin bıznes-qurylymdar. Ókinishke qaraı, Qazaqstanda ǵylymdy qarjylaı qoldaýǵa nemese óz qurylymdarynda ǵylymı-zertteý ortalyqtaryn qurýǵa qabiletti iri jáne qarjylyq ornyqty aýyl sharýashylyǵy kompanııalary biren-saran dep aıtýǵa bolady. Halyqaralyq tájirıbeni taldaý kórsetkendeı, bıznes-qoǵamdastyq jaǵynan ǵylymdy qarjylandyrý úlesi Lıýksembýrgte — 80%, Japonııa men Germanııada — 70%, Fınlıandııada, Shvetsııada, Qytaıda, AQSh-ta — 65%, Frantsııada — 54%. Al, bul kórsetkish Qazaqstanda 5 paıyzdan az», — dedi senator.
Qazaqstanda agrarlyq ǵylymdy negizinen memleket qarjylandyrady. Sonymen qatar, ǵylymı zertteýler salasyndaǵy jalpy problemalar men kemshilikter qolda bar ǵylymı ázirlemelerdi kommertsııalandyrý kezinde eleýli kedergilerdiń bolýymen kúrdelene túskeni de óz áserin tıgizip jatyr. Qazir joǵary bilikti jas kadrlardyń, ıaǵnı ǵylymı qyzmetkerlerdiń, kómekshi jáne tehnıkalyq personaldyń tapshylyǵy bar. Ǵylymı qyzmetkerlerdiń ortasha jasy ulǵaıyp bara jatqany qoǵamda jıi aıtylyp júr.
«Aýyl sharýashylyǵy salasyndaǵy taǵy bir ótkir másele kadrlar daıarlaýǵa qatysty. 2022 jyly JOO 2400-ge jýyq, kolledjderde 7,5 myń adamdy osy salaǵa maman etip daıarlap shyǵarǵan. Alaıda, naryqty kadrmen qamtamasyz etý áli sheshilmeı otyr. Búginde, kásiporyndar daıyndaǵan kadrlarǵa kóńili tolmaı, shetel mamandaryn tartyp jatyr. Tipti, bólingen granttardyń ıgerilmeı qalý faktileri de jeterlik», — dedi Arman Óteǵulov.
Mundaǵy basty sebep — atalǵan mamandyqtarǵa bilimdi túlekterdiń qyzyǵýshylyǵynyń joqtyǵy men eńbekaqynyń tómendigi. Sonymen qatar, qyz balalardyń mamandyqty tolyq meńgermeı, tek dıplom alý maqsatynda oqýǵa túsý jaǵdaıy baıqalyp otyr.
«Aýyl sharýashylyǵy salasyna bıznes jasaý jaǵynan qaraıtyn bolsańyzdar, áleýeti óte joǵary sala. Biz osy baǵytta yntalandyrsaq jáne tıisti jaǵdaılar jasasaq, jas mamandar aýylǵa umtylar edi. «Dıplommen aýylǵa» jobasy aýyl sharýashylyǵy mamandyǵynyń 3,3 paıyzyn ǵana qamtyp otyr. Aýyl sharýashylyǵy salasynda jumyspen qamtý kórsetkishi ortasha 50-55 paıyzdan aspaıdy. Eńbek resýrstaryn damytý ortalyǵynyń boljamyna sáıkes, aýyl sharýashylyǵynda jaldamaly jumyskerlerge degen suranys 2023-2030 jyldary shamamen 175,2 myń adamdy quraýy múmkin. Álemdik tájirıbe kórsetkendeı, ǵylymı zertteýler men tájirıbelik-konstrýktorlyq ázirlemeler — damyǵan elderde ekonomıkalyq ósýdi anyqtaıtyn negizgi faktorlardyń biri sanalady», — dedi depýtat.
Ǵylymnyń jetistikteri nelikten óndiriske engizilmeı jatyr?
QR UǴA vıtse-prezıdenti, «Qazaq ulttyq agrarlyq zertteý ýnıversıteti» KeAQ basqarma tóraǵasy-rektory Aqylbek Kúrishbaevtiń paıymynsha, elimizdiń selektsıonerlerin bıotehnologııalyq zerthanalarmen, jylyjaılarmen, ulttyq genetıkalyq ósimdik qorymen qamtamasyz etý mańyzdy.
«Qazaqstanda agrarlyq ǵylymnyń jetistikteri basqa damyǵan elder sııaqty nege óndiriske keń kólemde engizilmeı jatyr? Bul suraqqa bizdiń sheteldik seriktesterimiz bylaı jaýap berdi: másele fermerlerde emes, ǵalymdardyń ózderine baılanysty. Eger joǵary ónimdi «sýper sort» tıimdiligi joǵary agrotehnologııalarǵa shyǵarylsa, fermerler ózderi kezekke turyp, ǵalymdardyń daıyn ónimderin satyp alady. Al nege bizde sondaı sorttar joq? Birinshiden, másele qarjyda. Búkil Qazaqstannyń selektsııasyna, barlyq daqyldarǵa 1 mlrd teńge bólinedi. Damyǵan elderde bir daqyldyń bir sortyna eń az degende 1 mln dollar jumsalady, ıaǵnı mundaı qarjyǵa bizde «sýper sort» shyǵarý múmkin emes. Ekinshiden, ǵylymı tásilge nazar aýdarý kerek. Damyǵan elderde sort bıotehnologııalyq tásildermen gendik deńgeıde jasalady. Al bizdiń selektsıonerlerde olarda sııaqty qajet bıotehnologııalyq zerthanalar, jylyjaılar, ulttyq genetıkalyq ósimdik qory joq», — dedi A. Kúrishbaev.
Onyń sózine qaraǵanda, sheteldik ǵalymdar Qazaqstandaǵy jaǵdaıǵa qatysty taǵy bir pikirin jetkizgen. Atap aıtqanda, elimizde reformany jasaǵanda, agrarlyq ǵylymdy basqarý júıesin ózertý ádetke aınalǵan. Shyn máninde, agrarlyq ǵylymdy basqarý formasyn emes, mazmunyn ózgertý kerek, ıaǵnı biz oıymyzǵa kelgendi jasaı bermeı, damyǵan elderdiń tájirıbesine júginýimiz qajet.
«Máselen, AQSh-ta aýyl sharýashylyǵy zertteýleriniń ishinde strategııalyq ári ózekti zertteýlerdi konkýrstan tys qarjylandyrýdyń kózi 48 paıyzǵa jetken. Qazaqstanda agrarlyq jobalardyń barlyǵy konkýrs arqyly iske asyrylady. Sonymen qatar, zamanaýı mamandardy daıarlaýdyń jáne tıimdi ınnovatsııalardy damytýdyń eń qysqa joly — zertteý ýnıversıtetin uıymdastyrý. Bul óz kezeginde halyqaralyq model sanalady», — dedi rektor.
Agrarlyq kadrlardy daıarlaý jáne ǵylymǵa tyń serpin berý úshin elimizdegi zertteý ýnıversıtetteriniń damý baǵdarlamalaryn uzaqmezimdi ári turaqty qarjylandyrý kerek.
«2023 jyly memlekettik tapsyrys aýyl sharýashylyǵy mamandyqtary boıynsha 59 paıyzǵa ǵana ıgerildi. Aıta ketsek, balyq sharýashylyǵy, mal sharýashylyǵy, sý resýrstary mamandyqtaryna qatysty memlekettik granttardyń 70-80 paıyzy ıgerilmeı qaldy. Bıyl búkil elimiz boıynsha ýnıversıtterge mal sharýshylyǵy mamandyǵyna tek 100 adam tústi. Al sý sharýashylyǵy jáne sýdy paıdalaný mamandyǵyna 108 adam ǵana tústi. Mundaı kadrlar sanymen biz qalaı osy salany kóteremiz?! Sondyqtan ulttyq ýnıversıtetterde aýyl sharýashylyǵy mamandyqtaryna túsýde 60 baldan 55 balǵa deıin tómendetýdi suraımyz. Budan bólek, basqa joǵary oqý oryndarymen salystyrǵanda, agrarlyq ýnıversıtetterdiń stýdentteri kóshtiń sońynda tur. Olardyń stıpendııasy pedagogıkalyq bilim, densaýlyq saqtaý baǵyttary boıynsha oqyp jatqandarǵa qaraǵanda az», — dedi Aqylbek Kúrishbaev.
«Dıplommen aýylǵa» baǵdarlamasy aıasynda 14 jyl ishinde aýylǵa 95 myń maman kóship bardy. Sonyń arasynda agroónerkásip salasyna barǵandardyń úlesi — 3 paıyz ǵana. Statıstıka boıynsha aýylǵa agrarlyq mamandyqtardy bitirgen túlekterdiń 50 paıyzdan astamy barmaıdy. Oǵan qosa, agrarlyq ýnıversıtterge túsetin talapkerlerdiń sany jyl saıyn kúrt tómendep barady.
Agrarlyq oqý oryndarynyń bilim baǵdarlamasy ózgeredi
Agrarlyq saladaǵy júrgizilgen reformalar olardyń mazmunyn emes, basqarýdyń ákimshilik formalaryn ózgertýmen ǵana shektelip qalǵan.
«Eldegi agrarlyq ǵylymnyń tarıhyna qysqasha toqtalyp ketsem. 1990 jyldary agrarlyq saladaǵy ǵylymı-zertteý ınstıtýttary 31, tájirıbelik sharýashylyqtar sany 34 bolǵan. Ondaǵy ǵylymı qyzmetkerler sany — 6580 adam, jer kólemi — 2,9 mln gektar jáne 618 myń bas mal bolǵan. Sodan beri agrarlyq ǵylymda 6 ret qaıta qurý, reforma júrgizilgen. Nátıjesinde, ǵylymı-zertteý ınstıtýttarynyń sany 31-den 11-ge, tájirıbelik sharýashylyqtar 34-ten 17-ge, ǵylymı qyzmetkerler sany 6580-nen 902-ge deıin qysqarǵan. Atalǵan reforma jalǵasyn taýyp, keıingi 2 jyldyń ishinde Ulttyq agrarlyq ǵylymı bilim berý ortalyǵynyń quramyndaǵy 20 ǵylymı-zertteý ınstıtýty men tájirıbelik stantsııalar joǵary oqý oryndarynyń basqarýyna ótip ketken. Oǵan qosa, NANOTs-ty taratý maqsatynda alǵashqy qadamdar bastalyp, ol uıymnan bilikti kadrlarymyz basqa jumys izdeýge májbúr bolǵan. Moıyndaýymyz kerek, agrarlyq saladaǵy júrgizilgen reformalar olardyń mazmunyn emes, basqarýdyń ákimshilik formalaryn ózgertýmen ǵana shektelgen», — dedi Aýyl sharýashylyǵy mınıstri Aıdarbek Saparov.
Bul turǵyda mınıstr atalǵan is-qımyldar saldarynan ǵylymı-zertteý nátıjeleriniń sapasy men tıimdiligi tómendep, ǵalymdardyń kadrlyq quramy nasharlaǵanyn aıtty.
«Oǵan qosa, agrarlyq ǵylymdy qarjylandyrý TMD elderimen salystyrǵanda deńgeıi óte tómen kórsetkishte qaldy. Máselen, 2022 jyly Qazaqstanda agrarlyq ǵylymı-zertteýlerge jumsalǵan qarjy kólemi saladaǵy ishki jalpy ónimniń 0,1 paıyzyn ǵana aldy. Al Armenııada bul kórsetkish — 0,3%, Belarýste — 0,6%, Reseıde — 1,2% boldy. Bir sózben aıtqanda, agrarlyq ǵylymdaǵy júrgizilgen reformalar oń nátıje ákelmedi, ǵylym men óndiris arasyndaǵy baılanys nasharlady», — dedi vedomstvo basshysy.
Mınıstrdiń aıtýynsha, agrarlyq saladaǵy adamı kapıtalǵa da nazar aýdarýymyz qajet. Sebebi, agrarlyq saladaǵy mamandar, onyń ishinde orta býyndy mamandar aýyldy eldi mekenderde tapshy. Onyń negizgi sebepteriniń biri — bul salada eńbekaqy tómen. Sonymen qatar, qaladaǵy mektep bitirýshi jastarymyz agrarlyq mamandyqtardy tańdamaıdy. Agrarlyq mamandyqtarǵa memlekettik tapsyrys barysynda aýyldyq kvotanyń tómen bolýy da óz áserin tıgizip jatyr. Máselen, agrarlyq oqý oryndaryna aýyldyq kvota — 30 paıyz ǵana. Al, aýylda mektep bitirgen jastarymyz agrarlyq joǵary oqý oryndaryna qujat tapsyrý barysynda shekti baldan óte almaıdy. Oqýǵa túsip, ýnıversıtetti támamdaǵan mamandarymyz aýylǵa barmaıdy. Osy sebepten agrarlyq salada kadr tapshylyǵy baıqalyp otyr. Sondyqtan agrarlyq joǵary oqý oryndarynyń oqý baǵdarlamasyn zaman aǵymyna qaraı ártaraptandyrý qarastyrylyp otyr.
«Budan bólek, biz damyǵan sheteldik ǵylymda fýnktsıonaldy ıntegratsııalanǵan «kadr daıarlaý — ǵylymı zertteýler — óndiris» modelindegi zertteý ýnıversıtetterine de nazar aýdarýymyz qajet. Ǵylymdy damytýdyń mundaı modelin eldegi agrarlyq zertteý ınstıtýttary men ýnıversıtetterdiń damý baǵdarlamasyna engizip, sol arqyly básekege qabiletti agroónerkásip keshenin qalyptastyrýdy josparlap otyrmyz», — dedi A. Saparov.
