Aǵylshyn ǵalymdarynyń Joshy ulysyna kózqarasy — Oksford professorymen suhbat

ASTANA. KAZINFORM — Ulybrıtanııada Joshy ulysynyń tarıhy ádette Mońǵol ımperııasynyń jáne odan keıingi kezeńniń keńirek tarıhynyń bóligi retinde oqytylady, ol kóptegen ýnıversıtetterde ortaǵasyrlyq tarıh pániniń oqý baǵdarlamasynda erekshe oryn alady. Oksford ýnıversıteti tarıh pániniń oqytýshysy, zertteýshi, Nazarbaev ýnıversıtetiniń burynǵy professory, doktor Aleksandr Morrıson Kazinform agenttiginiń tilshisine bergen suhbatynda brıtan ǵalymdarynyń Joshy ulysy týraly pikirlerine sholý jasady.

— Doktor Morrıson, negizgi ǵylymı qyzyǵýshylyǵyńyz jáne sizdi osy salada ne qyzyqtyrǵany týraly tolyǵyraq aıtyp berseńiz?

— Zertteýlerimniń basym bóligi HІH jáne HH ǵasyrdyń basyndaǵy Reseı ımperııasynyń Ortalyq Azııada qalaı qyzmet etkenin (nemese olaı isteı almaǵanyn) — orys otarshyldyǵynyń saıası jáne ákimshilik tarıhyn túsinýge baǵyttalǵan. Meni sondaı-aq jergilikti halyqtyń jańa bılik qurylymdarymen qalaı ózara áreketteskeni, orys ımperııalyq ıdeologııasynan qanaýshylyqta bolǵany jáne zardap shekkeni qyzyqtyrady.

2019 jyly men Ortalyq Azııada Reseı bıligine qarsy 1916 jylǵy kóterilis týraly birlesken redaktsııalanǵan kitap shyǵardym jáne meni Birinshi dúnıejúzilik soǵystyń Reseı men ózge de eýropalyq otarlarǵa áseri áli de qyzyqtyrady.

Men jaqynda Reseıdiń Orta Azııany jaýlap alý tarıhyna arnalǵan úlken jumysty aıaqtadym. Onda men «Uly Oıyn» týraly úlken baıandaýdan aýlaq bolýǵa tyrystym. Kitapta sondaı-aq Reseıdiń ilgerileýine sebep bolǵan sheshim qabyldaý protsesterine, olardyń dalalyq jáne Orta Azııa handyqtarynyń saıasatymen qarym-qatynasyna, ishki Azııadaǵy soǵystardyń logıstıkalyq máselelerine jáne kem degende parsy jylnamalarynda anyqtalǵandaı jergilikti reaktsııalarǵa nazar aýdarylady. Brıtan jáne aǵylshyn-úndi derekkózder men kózqarastar mańyzdy nemese jaqsy habardar bolǵan sırek jaǵdaıda ǵana keltiriledi. Іlgerileýdiń túrli kezeńderi týraly mıkrotarıhı zertteýler serııasy bolǵan meniń jumysymda Ortalyq Azııa — baıandaý ortasy.

— Brıtan ǵalymdarynyń Joshy ulysy týraly jalpy pikiri qandaı?

— Onyń tarıhy ádette brıtan ýnıversıtetteriniń kópshiliginde ortaǵasyrlyq tarıh pániniń oqý baǵdarlamasynda mańyzdy oryn alatyn Mońǵol ımperııasy jáne odan keıingi kezeń tarıhynyń bir bóligi retinde oqytylady. Birikken Koroldiktegi Oksford ýnıversıtetiniń quramdas kolledjderiniń biri, men jumys isteıtin V New College-de biz «Eýrazııa ımperııalary» kýrsy aıasynda Joshy ulysynyń tarıhyn oqytamyz. Meniń jubaıym Beatrıs Penatı de Lıverpýl ýnıversıtetinde erte zamannan keńestik kezeńge deıingi Ortalyq Azııa kýrsynyń bir bóligi retinde sabaq beredi. Meniń oıymsha, bul kýrs sonymen birge Shotlandııadaǵy Sent-Endrıýs ýnıversıtetiniń oqý baǵdarlamasyna engizilýi múmkin, onda ony professor Endrıý Pıkok oqytady, sonymen qatar Kalıfornııa ýnıversıtetinde jáne Londondaǵy Shyǵys jáne Afrıkataný mektebinde de oqytylady.

— Osy taqyrypta brıtan ǵalymdarynyń nazar aýdararlyq zertteýleri, kitaptary nemese zertteý jobalary bar ma? Siz dárisker retinde taǵy qandaı negizgi derekkózdi paıdalanasyz?

— Oıǵa eki kitap kelip otyr: Pıter Djeksonnyń (buryn Kılı ýnıversıtetiniń oqytýshysy, qazir zeınetker) «Mońǵoldar jáne Islam álemi» jáne London ýnıversıtetiniń shyǵystaný jáne afrıkataný mektebinen (SOAS) Djordj Leınniń birneshe kitaby. Men HІH ǵasyr tarıhynyń mamanymyn jáne qazaqtar men olardyń handarynyń erte tarıhyn talqylaıtyndaı onsha bilikti emespin. Degenmen, Nazarbaev Ýnıversıtetinde Qazaqstan tarıhyn oqytý kezinde paıdalanǵan materıaldarymdy maqtan tutamyn jáne 15-16 ǵasyrlardaǵy Qazaqstan tarıhyn oqytqan nemese zerttegen kez kelgen adam biletindeı, osy kezeńdegi qazaqtar men olardyń handary týraly biletinimizdiń barlyǵy derlik negiz bolatyn bastapqy derekkózderdiń shaǵyn toby bar. Onyń bári - HVI-XVII ǵasyrlarda parsy tilinde jazylǵan (túrki tilinde jazylǵan «Zýbdat ál-Atardan» ózgesi) handyq tarıhyn baıandaıtyn ıslam shejireleri.

— Altyn Orda tarıhy Ulybrıtanııa ýnıversıtetteriniń oqý josparyna engizilgen be? Bul pándi oqytýda qandaı baǵdarlamalar men ádister qoldanylady?

— Bul ádette jeke taqyryp emes, biraq árıne ortaǵasyrlyq jáne erte jańa dáýirdegi Eýrazııanyń keńirek tarıhynyń bóligi retinde oqytylady. Ol kóbine ońaı qoljetimdi bastapqy derekkózden aýdarylǵan úzindilerdi paıdalana otyryp oqytylady, kóbine Djývaınıdiń 1950 jyldardan beri aǵylshyn tilindegi aýdarmasynda qoljetimdi «Ta’rıh-ı Djahan Gýsha» jáne 1890 jyldary aýdarylǵan «Ta’rıh-ı Rashıdı».

— Brıtan akademııalyq ortasynda Joshy ulysyn túsinýge sońǵy zertteýler nemese jańa ashylymdar qalaı áser etti?

— Hazanovtyń «Kóshpendiler jáne syrtqy álem», Dıýızdiń «Altyn Ordadaǵy ıslamshyldyq jáne jergilikti din» sııaqty antropologııalyq kózqarasqa negizdelgen kitaptarynyń mańyzy zor boldy dep oılaımyn. Nurbolat Masanov pen Irına Erofeevanyń shyǵarmashylyǵy da áserli.

— Altyn Ordany zerttep júrgen brıtan tarıhshylary qandaı bastapqy derekkózderdi nemese muraǵattardy jıi paıdalanady?

— Joǵaryda aıtyp ótkenimizdeı, parsy jáne túrki shejireleriniń eń mańyzdylary qupııa tarıhpen qatar barlyq jerde kezdesetindikten, zertteýge burynnan negiz bolǵan. Nazarbaev ýnıversıtetinde ustazdyq etken kezimde Qazaq handyǵynyń 550 jyldyǵyna arnap jazǵan shaǵyn maqalam da biraz túsinik beredi.

— Qazirgi olqylyqtardy toltyrýǵa qandaı naqty tásilder nemese ádistemeler kómektesedi dep oılaısyz?

— Menińshe, qazaqtar men handar týraly túsinigimizde áli de úlken olqylyqtar bar. Qoǵamdyq derekkózder kórshiles otyryqshy qoǵamdarda jasalyp, ne kóshpeli qoǵam men mádenıetti, ne saıası uıymnyń kóshpeli formalaryn az túsinetinin kórsetedi — olardan qazaqtyń óz daýysyn eshqashan estimeımiz. Jaqynda Nazarbaev ýnıversıtetindegi áriptesim Tomas Ýelsford muny Qazaq handyǵy týraly túbegeıli túsinbeýshilikke ákeldi degen boljamyn aıtty, óıtkeni bizdiń derekkózimizdiń avtorlary qazaqtardyń ózderi otyryqshy qoǵamdardan tanys saıası bılik pen uıymnyń nysandary dál solaı dep boljaǵan. Onyń paıymdaýynsha, qazaq handarynyń dalada júrgizgen saıası bıligi is júzinde múlde basqasha — kóp bılik ortalyqtary bar (Jánibek pen Kereıdiń qos bıliginde kórinis tapqan) jáne kórshiles otyryqshy taıpalarǵa tán aqsúıek qarsylastar toby arasyndaǵy qantógis azyraq bolýy múmkin. Osy kezeńdi zerttep júrgen keıingi býyn tarıhshylarynyń mindeti — qazaqtardy únemi syrt kózben baqylamaı, óz kózqarasymen túsinýge tyrysý dep oılaımyn.

Doktor Aleksandr Morrıson — Ortalyq Azııadaǵy orystarǵa erekshe nazar aýdaratyn ımperııa men otarshyldyq soǵys tarıhshysy. Ol Ońtústik Azııa tarıhymen aınalysady jáne onyń kóptegen eńbekteri Reseı men Ulybrıtanııanyń ımperııalyq jáne áskerı tarıhyn salystyrady. Doktor Morrıson Oriel College-de zamanaýı tarıhtan dáris oqydy, keıinnen 2000-2007 jyldary All Souls Sollege stıpendıaty boldy.

2007-2013 jyldary ol Lıverpýl ýnıversıtetinde ımperııalyq tarıh páninen sabaq berdi, 2012 jyly Fılıp Leverhýlm syılyǵymen marapattaldy.

Doktor Morrıson 2014-2017 jyldary Nazarbaev Ýnıversıtetinde tarıh professory boldy. Sodan keıin ol Oksfordqa ǵylymı qyzmetker jáne New College-ge tarıh pániniń oqytýshysy retinde qaıta oraldy.

Ol sonymen qatar qazirgi zamanǵy soǵystar tarıhynyń shtattan tys oqytýshysy. Morrıson Eýropa men Azııa tarıhy, jahandyq jáne ımperııalyq tarıh jáne soǵys tarıhy jaıynda dáris oqıdy.

Aǵylshyn tilindegi túpnusqa materıaldy myna siltemeden oqýǵa bolady.