Aǵa býynnyń erligi men eńbegin umytpaý kerek – 98 jastaǵy Venıamın Skalenko
-Venıamın Panteleevıch, ákelerimizdiń qanymen, analarymyzdyń mańdaı terimen kelgen Jeńis kúni qutty bolsyn! Sizdiń qataryńyz jyl sanap sırep barady. Aldymen maıdanǵa qalaı attandyńyz, sol jóninde aıtsańyz?
-Men qazirgi Bórli aýdany Bórli aýylynda sharýa otbasynda týyp-óstim. Ákem Panteleı Terentevıch pen anam Pelageıa Osıpovna, ekeýi de kolhozda eńbek etti. Ákem keıin soǵys jyldary Sverdlovsk (qazir Ekaterınbýrg) qalasynda áskerı zaýytta jumys jasap júrip, sonda qaıtys boldy. Otyzynshy jyldardaǵy ashtyqtyń kesirinen mektepke jaı bardym. Altynshy synypta oqýdy tastap ketkenim esimde. Biraq ákemniń kishi qaryndasy kelip, meni durys jolǵa túsirip, mektepke qaıtyp bardym, sol úshin oǵan myń alǵys. 1942 jyly Bórli mektebiniń toǵyzynshy synybyn bitirgennen keıin 18 jasqa tolmastan ásker qataryna alyndym. Bizdi maıdannan jaralanyp qaıtqan sarbaz mektepke jınap, áskerı ómirge úıretti. 15 tamyzda aýyldyq keńeske shaqyryp, Bórlide áskerı komıssarıat bolmaǵandyqtan, Terekti aýdany ortalyǵy Fedorov aýylyna baratynymyzdy aıtty. Sodan komıssııadan ótip, ıAık aýylyna deıin jaıaý júrip, odan vagonmen Oral qalasyna jettik. Osynda kóship kelgen Lenıngrad áskerı baılanys ýchılışesinde alty aı oqydyq.
1943 jyly Máskeý mańyndaǵy Dmıtrov qalasyna kýrsant retinde áýe desanty áskerine jiberilip, parashıýtpen sekirip, jaý tylynda urys júrgizýge jattyqtyq. Bizdiń 98-gvardııa áýe desanty dıvızııasy Karel maıdanyndaǵy asa aýyr shaıqastarǵa qatysty. Ásirese, Lenıngradtyń soltústigindegi Lodeınoe pole qalasy mańyndaǵy Svır ózeninen ótý ońaı bolǵan joq. Soǵys talaı jastyń qyrshyn ómirin jalmap jatty. Bir mysal aıtaıyn, maıdanǵa daıyndalyp júrgenimizde, oıymyzda eshteńe joq, Volodıa Davıdov degen ózim sııaqty kýrsantpen tamaq isher aldynda áńgimelesip turǵanbyz. Kenet Volodıa qulap bara jatty, sóıtsek, snaıperdiń oǵy basynan dál tıgen eken. Onyń ornynda kez kelgen jaýyngerdiń bolýy múmkin edi. Sóıtip ol aldyńǵy shepke jete almaı ketti.
Svır ózeniniń arǵy jaǵynda fınder ornalasqan. Tabıǵaty da jap-jasyl, ádemi jer eken. Shabýyl aldyndaǵy artıllerııalyq daıyndyqtan keıin sol jerden túk qalmady. Ózennen qaıyqpen, salmen ótýge týra keldi. Qaıyq aýdarylyp, shaǵyn radıostantsııany qalaı kóterip shyqqanymdy bilmeımin. Áıteýir aman óttim. Sol erligim úshin «Jaýyngerlik eńbegi úshin» medalimen marapattaldym. Qıyndyqty belsheden keshkenimizge qaramastan, Karelııanyń batpaǵymen 400-deı shaqyrym jerdi júrip óttik. Sonyń nátıjesinde Fınlıandııa qarsylyǵyn toqtatty.
-Budan keıin qaı jerlermen óttińiz?
-3-Ýkraına maıdanynda da jaǵdaı ońaı bolǵan joq. Bizdiń dıvızııany áýeli Polsha astanasy Varshava mańyna, sodan keıin Rýmynııa arqyly Majarstanǵa jiberdi. Munda Balaton kóli mańynda nemis fashısteri komandovanıesi otyz shaqty tank dıvızııasy men jaıaý áskerin shoǵyrlandyrǵan eken. Majarstannyń Varpalota, Tsegled, Býdapesht, Aýstrııa astanasy Vena, Chehoslovakııanyń Brno, Bratıslava qalasy úshin bolǵan aýyr aıqastar jadymda saqtalyp qaldy. Aýstrııa shekarasynda taǵy bir ajaldan aman qaldym. Urys arasyndaǵy tynyshtyq edi. Men sonda da kaskamdy tastamaı júrgenmin. Qasymdaǵy jigitter «Sheship tastasańshy» dedi. Men «Sheship, qaıta kıip júrem be?» dedim, sóıtkenshe bolǵan joq, snarıadtyń jaryqshaǵy kaskaǵa kelip tıdi. Basym aınalyp ketti, keıin bildim, jeńil dárejedegi kontýzııa alǵan ekenmin. Birde jaý ushaǵy bombalaǵan kezde káriz arnalaryna túsip, aman qaldyq. Taǵy bir epızod aıtaıyn. Aýstrııanyń Grıýnbah qalasy mańynda jaý bizdiń qorǵanysymyzdy buzyp ótýge tyrysty. Dıvızıon komandıri, kapıtan Kolesnık baqylaý pýnktine baılanysshy kerek degen soń bizdiń tankige qarsy batareıa komandıri meni jiberdi. Baqylaý pýnktinde qarap otyrsam, dushpannyń jaıaý áskeri men tankteri kele jatqanyn kórip, tankige qarsy batareıa komandıri, aǵa leıtenant Vasılchıkovqa habarlap úlgerdim. Ózim de avtomattan oq jaýdyrdym. Bizdiń erjúrek artıllerıster tank shabýylynyń betin qaıtara bildi. Osy qyraǵylyǵym men batyldyǵym úshin óńirime «Erligi úshin» medalin taqtym.
Bizdiń Kýtýzov jáne Jaýyngerlik Qyzyl Tý ordendi 98-gvardııalyq Svır dıvızııasy soǵysty 1945 jyly 12 mamyrda Chehoslovakııa jerinde Bratıslavany bosatqan soń aıaqtady.
-Biraq elge birden qaıtpapsyz ǵoı?
-Iá, dıvızııany áýeli Vladımır oblysy Mýrom qalashyǵy, odan Qıyr Shyǵysqa, Manchjýrııamen shekaraǵa jiberdi. Áskerden áýeli muǵalimderdi, sodan keıin medıtsına qyzmetkerlerin bosatqany belgili. Maqtanbaı-aq qoıaıyn, men Morze álippesin óte jetik meńgerdim. Qajet tsıfrlar men derekterdi tez jiberip, jedel qabyldap úlgeretin edim. Sony eskerdi me, 1947 jylǵy naýryz aıynyń alǵashqy kúnderi dıvızııa komandıriniń saıası jumystar jónindegi orynbasary, polkovnık Gerasımov taǵy bir radıst ekeýmizdi joǵary bilikti radıo-telegrafıst retinde alysqa júzetin kemelerde radıostantsııa bastyǵy bolyp qalýǵa shaqyrdy. Men aýyldy, týǵan jerdi saǵynǵanym bar, birden úıge qaıtqym keletinimdi bildirip, kelispedim. Elge qaıtardan bir kún buryn dıvızııa shtabyna qaıta shaqyrǵanymen, men degenimnen qaıtpadym. Polkovnık qatty renjip, keıin ókinetinimdi aıtty.
Osylaısha, gvardııa aǵa serjanty shenimen týǵan aýylǵa oraldym. Onyń da qyzyq tarıhy bar. Úsh aptaǵa sozylǵan sapar barysynda Orynborda soǵystyń qııamet kópirinen ótken alty jerlesimdi keziktirdim. Taýar vagonyna otyryp, Qazaqstan stantsııasyna jettik. Naýryzdyń aıaǵy, qar erip ketken. Shyńǵyrlaý, Qaraoba ózenderi tasyp, sý jaıylǵan. Jergilikti turǵyndar jol siltep, Ańqatyǵa deıin taýar vagonymen jetip, odan temirjol kópiri arqyly sol kezde aýdan ortalyǵy bolǵan Bórli aýylyna deıin jaıaý jetýimiz kerektigin jetkizdi. Sonshama qıyndyqpen kelsem, úıde tamaq joq eken. Anam qurby áıelinen kartop pen un surap ákelip, samsa pisirip berdi.
-Birden jumysqa kirisip ketken shyǵarsyz?
-Árıne, onyń ústine kóktemgi egis naýqany júrip jatyr eken. Kolhozshylar eńbekkún úshin jumys isteıtin óte aýyr ýaqyt edi. «Trýd krestıanına» kolhozynda eńbek jolym bastaldy. Sharýashylyqta eshqandaı tehnıka joq. Ógiz, at soqamen jer jyrtyp, ıyǵymyzdaǵy qaptan dán alyp sebetinbiz. Toǵyzjyldyq mektep bitirgenimmen, kókeıimde mamandyq alsam degen arman boldy. 1951 jyly kolhozshylardyń jalpy jınalysynda meni Oralǵa basshy kadrlardy daıarlaý jónindegi bir jyldyq kýrsqa jiberý týraly sheshim qabyldandy. Bitirip kelsem, sol kezdegi aýdan basshysy Alekseı Krasavtsev meni Kırov atyndaǵy kolhozǵa jiberý týraly uıǵarym jasap qoıǵan eken. Sonda agronom ári partııa uıymynyń hatshysy qyzmetin qosa atqardym. Úsh jyldan soń otbasylyq jaǵdaıyma baılanysty aýdandyq statıstıka ınspektsııasyna ınspektor bolyp aýystym. Jazda velosıpedpen, qysta atpen júretin edim. Keıin bastyq ta boldym. Osy jerde oblystyq statıstıka basqarmasyn basqarǵan Sabyrjan Rafıkovtaı keremet jandy aıtpaı kete almaımyn. Sol kisi 1962 jyly meni qoıarda-qoımaı Oralǵa shaqyryp, basqarmanyń bólim basshysy etip bekitti. Sosyn basqarma basshysynyń orynbasary, basqarma bastyǵy qyzmetterin atqardym. Statıstıka salasynda otyz jyldan astam ýaqyt boıy eńbek etsem, sonyń alty-jeti jylynda bastyq boldym. 1985 jyly zeınetke shyqqanymmen, sol kezdegi oblys basshysy Mustahım Yqsanovtyń uıǵarymymen qyzmetimde qalyp, 1992 jylǵa deıin jumys jasadym.
-Ózińiz aıtqandaı, «sulýyńyz», ómirlik jaryńyzben qashan jolyqtyńyz?
-Ksenııa Fedoseevna Ýkraınadan áýeli Shyǵys Qazaqstanǵa, sosyn osy Bórlige qonys aýdarǵan. Ákesi soǵys kezinde habarsyz ketken, ózi anasymen birge tylda mańdaı terin sypyryp, eńbek etip júr eken. 1949 jyly naýryzda jolyqtyryp, bir-birimizdi unattyq. Sodan 16 naýryz kúni arbaǵa atty jegip, úıge alyp keldim. Sútin talǵajaý etip otyrǵan jalǵyz sıyrdy qalaı soıamyz, eshqandaı toı jasaı almadyq. Ksenııa ekeýmiz Elena, Vıktor esimdi ul-qyz ósirdik. Elena medıtsına ýchılışesin bitirgen, keıin otbasymen Samara oblysyna kóship, sonda 70 jasynda dúnıeden ótti. Ulym avtobýs parkinde júrgizýshi bolyp, zeınetke shyqty. Ekeýinen nemere-shóbere, shópshek súıip otyrmyz.
Súıgen jarym ekeýmiz, mine, 74 jyl boıy qol ustasyp, birge kelemiz. Jeńis kúnin jyl saıyn urpaǵymyzben, aǵaıyn-týǵandarymyzben atap ótemiz.
-Venıamın Panteleevıch, buıyrsa, aldaǵy jyldyń 20 qazanynda júzge keledi ekensiz, uzaq ómir súrýdiń syry nede dep oılaısyz?
-Munyń eshqandaı qupııasy joq. Araqtyń dámin soǵystan keıin tattym da, qaıtyp aýyzǵa almadym. Temeki tartpadym desem bolady. Serilik qurǵan joqpyn (kúldi). Jalpy, óz basym adamdarǵa jaqsylyq jasaǵandy janym súıedi. 90 jasyma deıin ózim turatyn kópqabatty úıdiń úlkeni (starshıı) retinde qyzmet jasadym. Qazir de bireýler kómek surasa, aqyl-keńesimdi aıaǵan emespin.
-Sońǵy saýal, Jeńis kúnine oraı qandaı tilek aıtar edińiz?
-Jeńis bizge ońaılyqpen kelgen joq. Keńes odaǵy atanǵan el 27 mln adamynan aıyryldy. Jeńiske birlik pen uıymshyldyqtyń, dostyqtyń arqasynda qol jetkizdik. Sondyqtan biz aǵa býynnyń janqııarlyq erligi men ulan-asyr eńbegin umytpaýymyz kerek. Ásirese, jas urpaqty kishkentaıynan eńbekke tárbıelep, olardyń boıynda otanshyldyq sezimin baıytýǵa kúsh salýymyz kerek. Buryn túrli úıirmeler bárine úıretetin. Adam qarshadaıynan qandaı mamandyqqa baǵyttalsa, soǵan úıir bolady. Mysaly, Bórlide áskerı ushqysh soǵystan soń mektepte eshqandaı aqy-pulsyz áýe úıirmesin júrgizip, sodan tálim alǵandardyń arasynan professor, konstrýktorlar shyqty. Árini aıtpaı-aq, meniń zaıybym mektepte júrgende-aq tiginshilikti úırendi. Saýda salasynda qyzmet etse de, tigin mashınasyn tastaǵan joq. Qoryta aıtqanda, bilim men tárbıeni teń ustap, ustazdardyń mártebe-bedelin kóterý kerek dep oılaımyn. Eń bastysy, elimiz aman, jurtymyz tynysh bolsyn!
-Áńgimeńizge rahmet! Júz jasańyz!
Eske sala keteıik, budan buryn Oralda Ivan Gapıchke Altyn juldyz ben «Otan» ordeni tabys etilgenin jazǵan edik.
